Leptiminus

 

Op de plaats van het huidige Lamta aan de oostkust van Tunesië lag al in de oudheid een havenstad met de naam Leptis Minor (ter onderscheiding van de Libische haven Leptis Magna). De haven werd ook wel Leptis Parva, Leptis Minus of Leptiminus genoemd.
Volgens de Romeinse geschiedschrijver Gaius Sallustius Crispus (ongeveer 86-37 voor Chr.)¹ werd deze havenstad gesticht door de Feniciërs in dezelfde tijd dat ook de nabijgelegen havensteden Hadrumetum (het huidige Sousse) en Hippo Diarrhytus (het huidige Bizerte).
De oudste sporen van bewoning zijn gevonden in de twee nabijgelegen begraafplaatsen en dateren uit de zesde eeuw voor Chr².
De haven wordt ook beschreven in de Periplus van Pseudo-Scylax, een oude Griekse periplus³ uit de 4e eeuw voor Chr., die de zeeroute rond de Middellandse Zee en de Zwart Zee beschrijft.
De Romeinse geschiedschrijver Livius (59 voor Chr. – 17 na Chr.) vermeldt dat Hannibal Barca in 239 voor Chr. Leptiminus aandoet als hij vanuit Italië terugkeert naar Afrika en langs een begraafplaats vaart: “Hannibal zag het als een slecht voorteken en beval de loods langs de plek te varen en bracht de vloot naar Leptis, waar hij zijn troepen van boord haalde" ⁴.
De Griekse historicus Appian van Alexandrië (95 – 165 na Chr.) noemt de inwoners van Leptiminus ‘vrije burgers’ ⁵ en Plinius noemt de stad een oppidium liberum⁶ (vrije versterking op een heuvel). Tijdens de burgeroorlogen in het midden van de 1e eeuw v.Chr. waren de garnizoenen van Julius Caesar in Leptiminus gelegerd en de zee rond de stad werd het toneel van een zeeslag.⁷
In 47-46 voor Chr. werd de stad een civitas libera et immunis ⁸ en gaf onder Augustus haar eigen munten uit. De stad zou onder Trajanus een koloniale status hebben gekregen met de titel Colonia Ulpia Lepti Minus ⁹. De oude stad Leptiminus ligt op een kleine kaap aan de baai van Monastir in de Golf van Hammamet. Het wordt in het westen begrensd door de mondingen van de Wadi el Masourah en de Wadi Bou Hajar en in het oosten door een kleine baai die zelf in het oosten wordt begrensd door een klein voorgebergte waar de moderne stad Lamta ligt. De kust is laag en zanderig en de zee is ondiep: de dieptelijn van 5 m ligt op twee kilometer van de kust. Aanwijzingen van post-Romeinse erosie zijn duidelijk zichtbaar in de kliffen en mozaïekvloeren die gedeeltelijk zijn verwoest door de golven. De aanwezigheid van ondergedompelde archeologische structuren gevonden bij onderzoek in 2011 suggereert een stijging van het zeeniveau sinds de oudheid van ongeveer 50-75 cm¹⁰. De moderne kustlijn bij Leptiminus zou tot ongeveer 200 m verder landinwaarts hebben gelegen dan tijdens de Romeinse periode¹¹. Overigens waren de restanten van het antieke Leptiminus al sinds de 19e eeuw door talloze wetenschappers bezocht, opgegraven en beschreven. Een voorlopig verslag van deze bezoeken en vroege rapporten over belangrijke monumenten op de site werd al gepubliceerd in 1992¹².

Uit deze onderzoeken is gebleken dat het zwaartepunt van de nederzetting tijdens de Punische periode (5e-2e eeuw v. Chr.) waarschijnlijk lag op de zogenaamde “citadelheuvel”. Tussen deze heuvel en de oude kustlijn, die nu onder water ligt, is er geen archeologisch bewijs voor bewoning uit de oudheid gevonden. Wel vond men bewijs van een Punische en Libische bevolking in drie nabijgelegen begraafplaatsen.
De mogelijkheden voor haveninfrastructuur op deze onbeschutte zeekust waren beperkt en boten werden waarschijnlijk uit het water op het strand van de Wadi Bou Hajar getrokken. Alhoewel er reeds in 1893 ten noordwesten van het dorp Lemta kades zij gerapporteerd. Deze werden in latere jaren teruggevonden en onderzocht. In het directe achterland van de haven zijn geen sporen van landelijke bewoning uit deze periode gevonden.
De transformatie van de Punische nederzetting in een Romeinse stad met een oppervlakte van ongeveer 24 hectare lijkt te hebben bestaan uit een nieuwe planning van de stedelijke kern op de citadelheuvel langs orthogonale lijnen. Herhaalde gemeenschappelijke bouwlijnen suggereren dat er drie uitbreidingsfasen waren vanaf de heuvel naar de kust en het havengebied, dat een 450 m lange aanlegsteiger had die dateert uit ca. de 1e eeuw v. Chr., 1e eeuw n. Chr., of iets later¹³.
De steiger bleek een kern van puin te hebben gehad en was bekleed met blokken waarvan op sommige plaatsen nog twee gangen zichtbaar waren. Alleen aan het einde, waar de steiger van richting veranderde, was het water meer dan twee meter diep. Dit is een heel goed voorbeeld van een pier of steiger die aan een ondiepe kust is gebouwd.

Deze lange havensteiger, die het mogelijk maakte om goederen direct in grote vrachtschepen te laden, laat zien hoe een kunstmatige haveninfrastructuur een relatief kleine stad kon transformeren in een zeer belangrijke haven binnen havennetwerken die het Romeinse Middellandse Zeegebied doorkruisten naar markten aan de andere kant van de Middellandse Zee en Rome zelf.
In deze periode lijken ook een openbaar badcomplex en het vroegste aquaduct in Leptiminus te zijn gebouwd, waarschijnlijk daterend uit 93/94 na Chr.¹⁴
In de haven zijn bewijzen gevonden van een eigen productie van amforen, terwijl Plinius vermeldt dat er visproducten werden geëxporteerd naar Rome¹⁵. Ten zuidoosten en zuidwesten van de stad werden uitgebreide crematiebegraafplaatsen aangelegd en in het onmiddellijke achterland zijn landelijke nederzettingen ontdekt.

De 2de tot 4de eeuw na Christus markeert het hoogtepunt van de stad. In deze periode breidde de stad zich verder uit naar het oosten, waardoor de bebouwde kern van Leptiminus nu ongeveer 45 ha besloeg, met een gelijktijdige toename van activiteit in het suburbium, de voorstad, tot een totale oppervlakte van ongeveer 150 ha.
Verschillende openbare gebouwen dateren uit deze periode: het amfitheater uit de 2e of 3e eeuw na Christus, samen met de dichte bebouwing langs de westelijke oever van de Wadi Bou Hajar, en de oostelijke baden uit de Severaanse periode. Er werden amforen, Afrikaans kookgerei en grof aardewerk in grote hoeveelheden geproduceerd en er zou ook wel eens op grote schaal ijzer geproduceerd kunnen zijn.
Romeinse begravingen komen voor op alle bekende Punische begraafplaatsen, terwijl er een nieuwe Romeinse begraafplaats werd aangelegd langs de zuidkant van de stadskern in de late 2de-begin 3de eeuw na Christus (zie figuur 3). In de voorsteden verschenen verschillende voorstedelijke villa's en werkplaatsen. Het is moeilijk te zeggen of de welvaart van de stad doorging tot in de 4de eeuw n. Chr. Eén van de opgegraven ovens werd aan het einde van de 2de eeuw n. Chr. verlaten, maar andere industriële activiteiten zijn elders tot ver in de 4de eeuw na Chr. terug te vinden.
Leptiminus werd dus een belangrijke havenstad die floreerde onder Romeinse heerschappij en exporteerde tal van landbouwproducten (waaronder olijfolie) en garum, een populaire gefermenteerde vissaus, grote transportamforen en Afrikaanse Rode Slip-aardewerk (een fijn tafelgerei dat veel gevraagd was in het hele Middellandse Zeegebied van de 2e tot 7e eeuw na Chr). Deze goederen uit Leptiminus werden door het hele Romeinse Rijk verhandeld: van Italië, Spanje, Portugal en Groot-Brittannië in het westen tot Egypte, Palestina en Syrië in het oosten.

De opgravingen

De opgravingen in Leptiminus leverden een indrukwekkende verscheidenheid aan gebouwen met verschillende functies op, waaronder begraafplaatsen, huizen, badinrichtingen, een ovencomplex en een mogelijke fullonica (een gebouw dat gebruikt werd voor het wassen en verven van wol).
De begraafplaatsen, die zich uitstrekken over de 2e tot 6e eeuw na Christus en ongeveer 150 skeletten bevatten, worden momenteel bestudeerd en zullen een waardevolle database vormen voor het begrijpen van de gezondheid, levensduur en begraafpraktijken van de oude inwoners van de nederzetting.
Een Romeins badhuis met een oppervlakte van ongeveer 3600 vierkante meter is nu een van de grootste bekende badhuizen in Romeins Noord-Afrika. Opgravingen in 1992 onthulden, onder de vloeren van een verwarmde ruimte, hoven en tunnels die werden gebruikt om de ovens en vuren te stoken. In de 6e eeuw na Christus werd het badcomplex omgebouwd tot een industriële ruimte waar grote transportamforen van klei werden geproduceerd.
Eén opgegraven Romeins huis geeft een goed beeld van de veranderende levenspatronen in de oostelijke buitenwijken van de stad. Het gebouw werd getransformeerd van een huis met een mooi mozaïek van Venus in het triclinium (eetkamer), naar een industriële ruimte bedekt met as, klei en keramisch afval.

Enkele van de meest indrukwekkende vondsten van de Leptiminus opgravingen komen uit een complex van zeven Romeinse ovens. Hoewel wetenschappers al lang weten dat het aardewerk uit Noord-Afrika op grote schaal werd geëxporteerd door het hele Romeinse rijk, zijn er maar weinig Afrikaanse productielocaties nauwkeurig bestudeerd. De ovens van Leptiminus behoren tot de eerste die wetenschappelijk zijn opgegraven en zorgvuldig zijn gepubliceerd. Deze ovens, die in gebruik waren van de 1e tot en met de 3e eeuw na Christus, hebben enorme hoeveelheden keramiek en verkeerd gebakken potten opgeleverd die uiteindelijk licht zullen werpen op de patronen van zowel de exportmarkten als de lokale consumptie.

Ondanks de snelle ontwikkeling van het kustgebied van Tunesië ligt ongeveer 85 procent van de oude stad Leptiminus nog onder agrarisch terrein en is dus ideaal voor archeologisch onderzoek. De stad bestaat uit ongeveer 1,5 vierkante kilometer zacht glooiend terrein beplant met olijfbomen en doorsneden door twee droge rivierbeddingen (wadi's). Tussen de olijfbomen staan overblijfselen van oude structuren, waaronder meer dan 60 waterreservoirs, een amfitheater, twee baden, twee aquaducten en talloze muren. Deze overblijfselen zijn echter slecht bewaard gebleven door het hergebruik van bouwmaterialen in nabijgelegen middeleeuwse en moderne nederzettingen.
Uit onderzoek blijkt dat Leptiminus zich op twee manieren heeft georiënteerd: naar de zee, naar de mediterrane markten, en naar een achterland dat veel niet aan zee grenzende steden omvatte. Andere havensteden zoals Leptiminus lagen in de oudheid verspreid langs de Noord-Afrikaanse kust en vervulden waarschijnlijk een vergelijkbare rol door deel te nemen aan een reeks stedelijke ambachtelijke activiteiten voor consumenten die in beide richtingen lagen. Hoewel Leptiminus archeologen een zeldzame kans biedt om een van deze havens te bestuderen, was de stad zelf waarschijnlijk niet bijzonder uniek. In plaats daarvan kan Leptiminus representatief zijn voor kustnederzettingen in de regio die een reeks industrieproducten exporteerden en artikelen importeerden voor zowel de landbouw (ijzerertsen en molenstenen) als de luxueuze bouw (marmer).

 

 

 

 

• Bronnen
• - Cambridge Expedition to Sabratha 1966: R.A.Yorke
• - Carayon 2008, 3.2.4.4.Leptiminus/Lamta
• - https://lsa.umich.edu/kelsey/research/past-field-projects/leptiminus-archaeological-project-tunisia.html
• - https://portuslimen.eu/site/leptiminus/ by N.Carayon and S. Keay
• - Arthur de Graauw
• - Wikipedia
• 
  noten
• 1: Sallust - Bellum lugurthinum, 19, 1-2.
• 2: Fantar 1999; Gsell 1920, 135–136; De Smet 1913; Foucher 1967.
• 3: Schriftelijke navigatiehulp of zeilaanwijzing.
• 4: Livy, 30, 25, 12
• 5: Appian, Libyca, 94
• 6: Pliny, HN 5.25
• 7: Bellum Africanum, 7, 2 en 29, 2
• 8: Vrije stad zonder betalingsverplichtingen aan de staat.
• 9: Gascou 1972; Beschaouch 1991; Aounallah, Ben Abdallah en Hurlet 2006
• 10:Stone et al. 2011
• 11: Slim et al. 2004, 154; Stone, Mattingly, and Ben Lazreg 2011, 142.
• 12: Ben Lazreg, Mattingly, and Caciagli 1992, 9–62 (Leptiminus Archaeological Project)
• 13: Stone, Mattingly en Ben Lazreg 2011, 273-274; Davidson 1992
• 14: Volgens baksteenstempels van Agathobulus en Cn. Domitius Tullus.
• 15: Plinius NH 31, 94
• 16: Foto Tripadvisor.com
• 17: Foto Romanoimpero.com
• 18: Foto: Leptiminus (Lamta), report nr. 4. Genomen op 18 oktober 2020 om 12.30 uur, gepubliceerd met dank aan Mohammed Amine Sayadi, Hedi Chouchane en Anis Kilani.
• 19: Foto: Home.cc.umanitoba.ca
• 20: Foto: ES.numista.com