Centumcellae, de haven van Trajanus

Door Luca Seidenari

De haven van Civitavecchia bevindt zich op de resten van de oude Romeinse haven van Centumcellae, gebouwd door keizer Trajanus in het begin van de tweede eeuw na Chr. in de nabijheid van zijn villa. Zeer waarschijnlijk is het project uitgevoerd door de favourite architect van de keizer, Apollodoro van Damascus. De laatste was ook de architect van een andere haven uit die tijd, de haven van Ancona, en van andere belangrijke publieke werken.
We hebben een buitengewoon getuigenverslag van de hand van Plinius de jongere (EP 6.31), die te gast was in de villa van de keizer. In een brief geadresseerd aan zijn vriend Corneliano, beschrijft hij tot in detail de constructies van het havenbekken.

Villa pulcherrima cingitur viridissimis agris, imminet litori, cuius in sinu fit cum maxime portus.Huius sinistrum brachium firmissimo opere munitum est, dextrum elaboratur.In ore portus insula assurgit, quae illatum vento mare obiacens frangat, tutumque ab utroque latere decursum navibus praestet. Assurgit autem arte visenda: ingentia saxa latissima navis provehit contra; haec alia super alia deiecta ipso pondere manent acsensim quodam velut aggere construuntur.Eminet iam et apparet saxeum dorsum impactosque fluctus in immensum elidit et tollit; vastus illic fragor canumque circa mare. Saxis deinde pilae adicientur quae procedente tempore enatam insulam imitentur. Habebit hic portus, et iam habet nomen auctoris, eritque vel maxime salutaris; nam per longissimum spatium litus importuosum hoc receptaculo utetur. Vale.¹

 

De haven had de vorm van een amfitheater met aan de zuidzijde een gebogen en aan de noordkant een rechte  pier. In de rechte waren tunnels aangebracht die de golven vanuit zee moesten afvoeren.

Maar ook werd de haven beschermd door een zogenaamde ’antemurale’ (een buitengaatse wal) in dit geval een kunstmatig gecreëerd eiland, opgebouwd uit blokken die waren verkregen bij het graven van de darsena (binnenhaven). Dit darsena was gelegen aan de noordzijde van het havenbekken.
Het eiland bevond zich op zo’n 500 meter vanuit het vaste land. De twee pieren waren 400 meter van elkaar verwijderd. Dit maakt het haven bekken tot een totaal van 200.000 vierkante meter. De gemiddelde diepte van de haven was ongeveer zes meter.
Aan de uiteinde van beide pieren werd een fort gebouwd. Die op de zuidpier werd door de bevolking naar zijn vorm ‘Il Bicchiere’ (het glas) genoemd, de andere, op de noord pier ‘Il Lazzaretto’ (het lazaret). Ook aan de uiteinden van het kunstmatige eiland stonden twee kleine fortjes, met in het midden van het eiland een hoge vuurtoren.

De antieke Romeinse haven was ongetwijfeld uitgerust met galerijen, tempels, zuilen en standbeelden zoals blijkt uit de vele rondom de haven teruggevonden brokstukken. Achter het oude darsena zijn de resten teruggevonden van een grote Romeinse Basilica (gerechtsgebouw) die een breedte had van 38 m en een lengte van wel 100 meter, door twee rijen pijlers onderverdeeld in drie gallerijen. Dit toont aan dat de haven ook heel belangrijk was vanuit administratief oogpunt voor justitie en handel.

Zeer waarschijnlijk was er binnen de haven ook een tempel gewijd aan Neptunus, gezien de vondst van een deel van een bronzen standbeeld dat deze god voorstelde.

De structuur van de haven is ondanks de roerige tijden door de eeuwen heen (waaronder de aanvallen en verwoestingen tijdens de Gotische oorlogen, de vele plunderingen uitgevoerd door de Saracenen in de negende eeuw en de verschillende oorlogen om de heerschappij over de haven) tot het begin van de twintigste eeuw vrijwel onveranderd gebleven. Helaas hebben de ontelbare luchtbombardementen tijdens de tweede wereldoorlog met name in maart 1943 en maart van het jaar daarop heel veel van de originele structuur van de haven vernietigd.

Desalniettemin kun je de vorm van de oude Romeinse haven nog herkennen door twee pieren en het kunstmatige eiland. Ook zijn er nog belangrijke delen te zien van het oude havenbekken zoals bijvoorbeeld het antieke darsena, waarvan de vorm er nog nagenoeg hetzelfde uitziet als in de tijd van keizer Trajanus, en de pier met het fort van het lazaret.
In die pier zijn de doorgangen bewaard gebleven. Deze laten nog steeds het zeewater door zodat het water in de haven continue wordt ververst en de bodem van bijvoorbeeld het darsena schoon wordt gehouden en niet dichtslibt. Dit is een prachtig voorbeeld van de technische vaardigheden van de Romeinse ingenieurs. Een systeem dat tot op de dag van vandaag nog functioneel is.  
De pier en het fort werden steeds interessanter door de ontelbare restauraties en verbouwingen tussen 16e en 17e eeuw. Na een pest epidemie werd het fort gebruikt voor de verpleging van besmettelijke zieken en het behield deze functie tot ongeveer 1800, vandaar de naam Lazaret. De andere Romeinse pier met het fort Bicchiere, is helaas bij de luchtaanvallen tijdens de tweede wereldoorlog compleet weggebombardeerd.

Andere belangrijke Romeinse overblijfselen van de haven zijn zichtbaar in de smalle doorgang van het hoofdbekken naar het Romeinse darsena. Hier zien we nog de muren van de oude havenpakhuizen, die tijdens de middeleeuwen  werden gebruikt als fundering van de rots burcht.

Er zijn vele ruïnes van Romeinse kantoren en gebouwen gevonden tijdens de bouw van het Fort Michelangelo omstreeks 1500, waaronder restanten van prachtige mozaïeken. Vooral in het fort zelf.
Onder de kapel, gewijd aan de heilige Fermina, de patrones van de stad, bevindt zich nog een kleine, ondergrondse ruimte uit de antieke Romeinse tijd. Deze ruimte is gespaard gebleven bij de bouw van het fort. Volgens een overlevering zou deze heilige vrouw tijdens haar verblijf in Centumcellae hier hebben gewoond.

Even buiten de haven, midden tussen de funderingen van de flatgebouwen die meteen na de oorlog zijn gebouwd vinden we de restanten van badhuizen en bijhorende huizen van de Romeinse stad Centumcellae.

De ruïnes van de Romeinse rondmuur zijn nog steeds zichtbaar in de vertrekken onder het gebouwd waar de broederschap van het vaandel, naast de kerk van Santa Maria della Stella in de Piazza Leandra, zetelt.

Op ongeveer een kilometer van de haven verwijderd, in de wijk Belverdere op het terrein van de voormalige militaire academie (tegenwoordig aangegeven als Ce.Si.Va.) vinden we imposante restanten van Romeinse objecten waaronder een grote cisterne (waterreservoir) die wellicht heeft toebehoord aan de villa van Trajanus.

• Notes
• 1:EPISTOLE Lib VI: XXXI C.PLINIVS CORNELIANO SVO S. Een brief aan Corneliano (vertaling) 
  Deze prachtige villa is omgeven door de groenste velden en kijk uit over de zee die landinwaarts buigt en zo een complete haven vormt. De linker zijde van deze haven wordt verdedigd door buitengewoon sterke werken, terwijl de rechter bijna gereed is. Een kunstmatig eiland, oprijzende uit de monding van de haven, breekt de kracht van de golven en biedt aan beide zijden een veilige doortocht aan schepen. Het eiland wordt gevormd door een proces dat de moeite waard is om te bekijken: stenen van een enorme grootte worden er naar toe getransporteerd in een lang soort pontons, boven op elkaar gestapeld, door hun gewicht gefixeerd en zo geleidelijk opgehoopt op een dusdanige manier dat het een natuurlijke monding lijkt. Het tilt zijn rotsige rug al boven de zee uit, terwijl de golven die er op beuken worden gebroken en uiteenvallen tot een immens hoog schuim met een wonderbaarlijke geluid dat de gehele omringend zee wit maakt. Op deze stenen zijn houten pieren aangebracht die het, in het verloop van het proces, de aanblik moeten geven van een natuurlijk eiland. Deze haven is genoemd naar zijn schepper en zal van oneindig nuttig blijken door het bieden van een veilige terugkeer van schepen naar die uitgebreide en gevaarlijke kust.
• 2:Foto: Paoblog.net