Toeristen informatie in een oude Romeinse haven?

Door Gerard Huissen

Enige jaren geleden besloten Jan Theo Bakker, archeologisch adviseur van Roman Ports, en ik enkele korte wetenschappelijke filmpjes te maken in Ostia. Ik was op vakantie in Italië en Jan Theo kwam een paar dagen over. Tot dat moment had ik nog geen flauw idee wat de onderwerpen zouden zijn. Op de opgraving aangekomen bleek Jan Theo twee onderwerpen te hebben voorbereid. Het eerste ging over de mij welbekende bakkerij en graanmolen, de Caseggiato dei Molini¹ (het huis met de maalstenen). Dit leek mij niet onlogisch omdat Jan Theo indertijd was gepromoveerd op onder meer een onderdeel van het complex, de Sacello del Silvano (het heiligdom van Silvanus).
Het tweede onderwerp was voor mij volkomen nieuw. Jan Theo had hiervoor de naam ‘Travertine Cornerstones’² (hoekstenen van travertin) bedacht. Ik begreep niet meteen waarover hij het had, maar hij legde het mij uit:

In de oudheid werd er vaak, in plaats van het veel duurdere marmer, gebruik gemaakt van travertin. Voor deurstijlen, drempels, trottoirs, vloeren, toiletten etc. Daarnaast zag je op diverse hoeken van bakstenen kolommen, in deurposten en bij trappen kleine stukjes travertin in het baksteen ingemetseld. Stukjes travertin die op het eerste gezicht een decoratieve functie leken te hebben. Weinig bezoekers van Ostia zullen overigens notie genomen hebben van deze steentjes. Volgens Jan Theo zaten deze steentjes soms op onooglijke plaatsen, kwamen betrekkelijk weinig voor en waren niet structureel van gebouw na gebouw toegepast zodat ze moeilijk konden worden gezien als een decoratieve bouwstijl uit de een of andere periode³.

Ook een speciale functie kon vaak niet makkelijk aan vele van deze steentjes worden toebedeeld mede omdat ze op verschillende hoogten geplaatst waren. Maar, zo betoogde hij, er was wel een samenhang, een systeem in de plaatsing van de steentjes te herkennen. Hij kwam hiervoor met de navolgende hypothese, die hij overigens naar zijn zeggen had kunnen opbouwen nadat hij de eerste resultaten had gezien van een onderzoek naar travertin in Ostia van zijn voormalige mentor dr. Bouke van der Meer. Dit onderzoek⁴ is inmiddels afgerond en we zullen zien in hoeverre van der Meer de onderstaande theorie ondersteunt.

Beschikten de Romeinen in Ostia over een soort wegbewijzering?
De hypothese.
Net als moderne toeristen waren ook de bemanningen van de schepen die een haven aandeden veelal vreemden in die stad. Vreemden die na een lange reis van alles nodig hadden: vers voedsel, medische hulp, scheepsonderdelen etc. Hoe vonden deze zeelui bepaalde adressen waar zij konden foerieren, nieuwe scheepsonderdelen konden kopen, reparaties laten uitvoeren, een dokter of prostituee konden bezoeken? Straatnamen waren er niet en je verdwaalde al snel in zo’n grote drukke havenstad.⁵

Volgens Jan Theo’s theorie hadden de autoriteiten in Ostia, op aandringen van de keizer, daar iets op gevonden.⁶ Door middel van het aanbrengen van kleine travertin steentjes op regelmatige afstand werden routes gemarkeerd die leidden naar bepaalde locaties in de stad. Zo liep er bijvoorbeeld een route vanaf de Caseggiato dei Misuratori del Grano (het gebouw van de graanwegers) aan de oever van de Tiber naar de Horrea Epagathiana et Epaphroditiana, een klein versterkt pakhuis waar waarschijnlijk waardevolle goederen konden worden opgeslagen (zie video ‘cornerstones’). Weer een andere route liep naar een bakkerij waar men brood kon inslaan. Zo kwam hij met diverse voorbeelden.

Naast deze ‘onbewerkte’ hoeksteentjes werden de steentjes ook gebruikt in het midden van kolommen van arcades. Deze dienden wel een duidelijk doel. In het midden van deze steentjes bevindt zich een gat waarin een metalen haak werd bevestigd, waaraan een touw of ketting kon worden opgehangen om, bijvoorbeeld bij een theater, de rij bezoekers in goede banen te leiden. Sommige van deze haken zijn deels nog aanwezig in de steentjes. Deze laatste functie met name zou een indicatie kunnen zijn dat alle kleine steentjes gebruikt werden om mensen ergens naar toe te leiden, naar hun plaats in het theater of naar een andere locatie in Ostia.
Al ben ik zelf geen wetenschapper, Ik had daar mijn bedenkingen bij. Dit werd in de jaren er na alleen maar sterker omdat ik opeens overal in Ostia die steentjes zag zitten. Je gaat er automatisch meer op letten. Ik raakte er zo door geobsedeerd dat ik het persoonlijk aan dr. van der Meer ben gaan vragen. Deze nam een ontzettende slag om de arm en zei dat het niet zo simpel lag. Tijd dus om zijn artikel nog maar eens te herlezen en te kijken wat hij er zelf over zegt.

Tiburtinus lapis, het gebruik van travertin in Ostia door L.B. van der Meer en N.L.C. Stevens
Naast het al genoemde gebruik bij deurposten, drempels etc. werd travertin ook toegepast voor bufferstenen op de hoeken van gebouwen. Deze bufferstenen dienden als bescherming van de hoeken van panden en werden tevens vaak gebruikt om het begin en einde van een gebouw of gebied te markeren. Ook werden er travertin steentjes aan weerszijden van doorgangen geplaatst, met gaten om een deurbalk te verankeren of een sluitingspen in te schuiven.

In al deze gevallen hadden de steentjes een gebruiksdoel en zijn er sporen van het oorspronkelijke gebruik. De steentjes hadden overigens geen gestandaardiseerde maat. Over de hoekstenen schrijft Van der Meer: “De meeste hoekstenen hebben echter geen pengaten. Omdat ze zo onregelmatig van vorm zijn en niet gestandaardiseerd werden ze niet gebruikt om de muren te versterken. Daarom worden ze voornamelijk gebruikt uit esthetisch oogpunt en om de status van het gebouw te onderstrepen.”⁷ (Mijn inziens onderbouwt dit Jan Theo’s theorie - red.).
Verder schrijft van der Meer in zijn Algemene conclusie en observaties ⁸: “Travertin werd voornamelijk gebruikt om gewicht te dragen, maar had ook een overgangs functie bijvoorbeeld bij drempels, een markerende, hoek accentuerende, beschermende, vervangende, lay-out/esthetische en status functie”.
Verderop schrijft hij: ”In het algemeen heeft travertin meer dan één functie. Voor circa 200 AD waren elementen als hoekstenen mogelijk een status symbool. Na 200 AD verloor travertin haar prestigieuze karakter. Buiten de onderste treden van trappen zijn er niet veel gestandaardiseerde elementen gevonden, waaruit we moeten concluderen dat de meeste ad hoc werden gemaakt.”

Conclusie
Van der Meer verklaart mijns inziens zeer duidelijk de functie van de meeste toepassingen van travertin. Ook als het gaat om een deel van de kleine ingevoegde steentjes met verankering functie bij bijvoorbeeld deuren. (zie het hele verslag over het gebruik van travertin in Ostia). Over het gebruik van andere kleine travertin steentjes met een gat (voor haken) lopen de meningen van beide heren uiteen.
Over de stenen waaraan geen duidelijke functie kan worden toegedicht beperkt hij zich tot de termen esthetica, status en markering. Dit schept de vraag; “Welke status en markering van wat?” Alle drie begrippen zijn mijns inziens ook min of meer hypothetisch waarbij de laatste, markering, de vraag doet rijzen: ”Doelde van der Meer hier wellicht ook op een route aanduiding?” We weten het niet. Het is de ene hypothese tegenover de andere. Jan Theo verwoordt het aan het einde van de film het best als hij zegt:” Misschien heb ik het wel volkomen verkeerd met mijn hypothese, maar…. zijn hypotheses ook niet een onderdeel van de archeologie?”
Uiteindelijk blijven wij met de vraag zitten, was er nou wel of niet een soort van bewegwijzering? We weten dat er op de kades allerlei lieden hun diensten aanboden. En om er zelf ook maar eens een hypothese tegenaan te gooien: wellicht zaten daar wel lui bij die, al dan niet tegen betaling, mensen naar het juiste adres brachten. Wie het beter weet mag het zeggen en het raadsel oplossen. Gelukkig voor ons zijn er tegenwoordig gidsjes voorhanden waarin staat vermeld waar je wat in Ostia kunt vinden.

• notes:
• 1: Klik hier voor de film over de Caseggiato dei Molini.
• 2: Klik hier voor de film over de travertin hoekstenen.
• 3: De Caseggiato del Larario, een soort van shopping centre, is het enige gebouw in Ostia waar enigszins sprake kan zijn van uniform gebruik van travertin hoeksteentjes.
• 4: Klik hier voor het hele onderzoek: Tiburtinus lapis, the use of travertine in Ostia, L.B. van der Meer and N.L.C. Stevens - Babesch 75 (2000), 169-195.
• 5: L.B. van der Meer vertelde mij dat straatnamen en nummers van huizen/gebouwen wellicht op vergankelijk materiaal waren geschreven en daardoor niet bewaard zijn gebleven. Roger Ling schrijft daarentegen in zijn onderzoek naar straatnamen en huisnummers: ”Er is geen enkele reden te geloven dat straatnamen geschreven of geschilderd werden op muren, zij werden bij uitzondering op een kaart aangeduid of, vaker, in documenten omschreven zoals bijvoorbeeld: een drie-verdiepingen huis….gelegen bij het Serapeum in het zuidelijk deel van de straat Temgenouthis (genoemd naar een bekende bewoner van die straat) geheten, ten westen van etc. etc. – A stranger in Town: Finding the way in an ancient City: Roger Ling, Greece and Rome 37,2 (Octobre 1990), 204-214.
• 6: Hypothese van Jan Theo Bakker op basis van het belang dat de keizer er aan hechtte dat de handel, met name die voor de graanvoorziening, vlekkeloos verliep.
• 7: Tiburtinis lapis, the use of travertine in Ostia 4.7 Corner-stones.
• 8: Tiburtinis lapis, the use of travertine in Ostia 4.11 General conclusions and observations.
• 9: Tekening Cristiano Fiorentino.