De eerste haven van het antieke Rome

Samenvatting met toestemming van Jean-Philippe Goiran en zijn team ¹

Van alle havens van Rome was natuurlijk haar eigen haven, Ostia, het belangrijkst (zie 'Een haven voor Rome'). Ostia is tegenwoordig, na een lange periode van opgravingen, een van de grootste en interessantste archeologische plekken in Italië. We weten inmiddels veel over Ostia. Vele wetenschappers hebben de stad onderzocht en beschreven. Ondanks dat is één van de meest fundamentele aspecten van Ostia onopgelost gebleven. Ostia was vooral gebouwd als een havenstad. Maar beschikte stad over een eigen haven, naast de kades van de Tiber?

Waarom was het zo moeilijk om een havenbekken te vinden?
Natuurlijk zijn er in het verleden diverse pogingen ondernomen om dat havenbekken aan de monding van de Tiber te vinden ². De meest voor de hand liggende plaats leek een terreinverzakking in het noorden van de stad, ten westen van het zogenoemde ‘Palazzo Imperiale’ (keizerlijk paleis).

Nieuw onderzoek
Enkele jaren geleden besloot een Frans-Italiaans multidisciplinair team ³ de hypothese van een havenbassin op de locatie van de trogvormige verzakking langs de rivier, tussen de vermeende vuurtoren ‘Torre Boacciana’ in het westen en het ‘keizerlijk paleis’ in het oosten, te bewijzen of te weerleggen (fig. 3). Zij gebruikten hiervoor een mechanische boor met als doel, via sedimenten, het bewijs voor het oude havenbekken van Ostia te vinden. Deze techniek loste tegelijk het grondwaterprobleem op, dat onderzoek dieper dan 2 meter in het gebied onmogelijk had gemaakt ⁴.
Om dit te bereiken werden er twee 12 meter diepe kernen in de ingezakte grond geboord op de plaats waar men het bekken verwachtte: de kern PO1 in het zuiden van het gebied en PO2 in het noorden, vlak bij de huidige loop van de rivier de Tiber. De stratigrafie van beide kernen was gelijk. Daarom wordt de discussie, na een gedetailleerde laboratorium-analyse, vooral gefocust op PO2. De zo verkregen data wordt vergeleken met stuifmeelanalyses uitgevoerd op de daarvoor bruikbare steenlagen van PO1. Op die manier kan tot aan een diepte van 12 meter de evolutie van de haven worden gereconstrueerd.

De diepste laag, van voor de stichting van Ostia, laat zien dat in het eerste millennium voor Chr. de zee in dit gebied aanwezig was. De middelste lagen, rijk aan grijze, ziltige klei, tonen een typische havenafzetting. Volgens de berekeningen had het bassin toen het in gebruik werd genomen, tussen de 4^e en 2^e eeuw voor Chr., een diepte van 6,5 meter. Voorheen werd verondersteld dat Ostia slechts een rivierhaven had die alleen geschikt was voor schepen met een kleine diepgang. Nu bleek dat Ostia in werkelijkheid een diep havenbekken bezat dat ook geschikt was voor zeeschepen met een grote diepgang. De meest recente lagen, bestaand uit massive ophopingen aanslibsel, tonen het buiten gebruik raken van het havenbekken tijdens de keizertijd.
Met behulp van C14-onderzoek kon worden afgeleid dat een opeenvolging van grote Tiberoverstromingen ervoor zorgden dat de haven van Ostia tussen de 2^e eeuw voor Chr. en het 1^ste deel van de 1^ste eeuw na Chr. langzaam ontoegankelijk werd. En dat wellicht ondanks de keren dat men de haven uitbaggerde.
Aan het begin van de 1^ste eeuw na Chr. was de haven niet dieper dan 1 meter en was scheepvaart totaal onmogelijk. De haven werd toen vervangen door het nieuwe havencomplex van Claudius in Portus, 3 km ten noorden van de monding van de Tiber. Deze aanslibbing komt overeen met de tekst van Strabo (58 voor Chr. – 21/25 na Chr.) die vertelt over het dichtslibben van de haven (zie 'Een haven voor Rome').

Lokale context
Volgens de Romeinse literaire traditie werd Ostia gesticht in de 7^e eeuw voor Chr. tijdens de regering van Ancus Marcius, de vierde koning van Rome. Titus Livius ⁵ schreef dat de stad werd gesticht om de zoutpannen in de lagune te kunnen exploiteren. Aan een link met de rivier en de zee kan niet worden getwijfeld, gezien de etymologie en de betekenis van de naam van de stad: Ostia is afgeleid van het Latijnse Ostium, dat ‘monding’ betekent. Een aantal klassieke auteurs beweert dat Ostia al vanaf het begin van haar stichting fungeerde als haven ⁶, maar dat inzicht kan met terugwerkende kracht aan de stad zijn meegegeven ⁷. Vanuit archeologisch standpunt gezien is er maar weinig bewijs dat duidt op zo’n oude stichtingsdatum voor Ostia. De bewoonde kern van Ostia ontstond niet voor de 4^e eeuw voor Chr. in de vorm van een uit grote blokken tufsteen opgetrokken fortificatie, een zogenaamd castrum.

Er zijn echter wel theorieën over de locatie van een paleo-Ostia voor de 4^e eeuw voor Chr. ⁸. Overeenkomsten tussen geschreven bronnen en archeologisch bewijs voor het vroegste bestaan van Ostia vinden we pas vanaf de 3^e eeuw voor Chr. In die periode werd het castrum gebouwd en werd Ostia het middelpunt van de geschiedenis in die streek ⁹. Tijdens de Punische oorlogen was de haven zowel commercieel als militair van groot belang ¹⁰. Tijdens de 1^e eeuw voor Chr. speelde Ostia een vitale rol bij de voedselvoorziening van Rome. Deze sleutelrol wordt geïllustreerd in 87 voor Chr., toen Marius Ostia innam om Rome van haar voorraden te beroven ¹¹. Het is erg moeilijk om onweerlegbaar archeologisch bewijs te vinden voor een datering van Ostia voor de 4^e – 3^e eeuw v. Chr., het is zelfs moeilijk tastbaar aanwijzingen voor de locatie van een haven van Ostia te vinden, met name tijdens de republikeinse periode, maar ook tijdens het keizerrijk. Het ligt voor de hand dat de havenstructuur (aanlegsteigers voor het laden en ontladen van schepen) zich langs de rivier bevonden, in directe verbinding met de stad en de opslagfaciliteiten.

Alhoewel de evolutie van de Tiberdelta ten tijde van het Holoceen goed is onderzocht ¹², is er maar weinig bekend over de paleo-geografische context van de monding van de Tiber en de veranderingen tijdens de Romeinse tijd. De kustlijn en de positie van de Tiber ter hoogte van het Romeinse Ostia zijn moeilijk exact te traceren. Tijdens de republikeinse en keizerlijke periode lag de Tibermonding ongetwijfeld in de buurt van de ‘Torre Boacciana’. Deze toren is gebouwd op een fundering uit de keizertijd (waarschijnlijk uit de 2^e – 3^e eeuw na Chr.) ¹³ en het dichtst bij de zee gelegen archeologische overblijfsel uit deze periode ¹⁴.

De resultaten ¹⁵
Het onderzoek van het Frans-Italiaanse team hebben tot de volgende resultaten geleid. Het havenbekken ligt minder dan 600 meter vanaf het castrum en lijkt er geen speciale connectie mee te hebben. De locatie moet worden gezien als de eindfase van een route die al bestond lang voordat het castrum werd gebouwd. Deze route, komend vanuit het zuiden langs de kust, kwam uit bij de monding van de rivier en werd voortgezet door de Via Laurentina, die dateert uit de 4^e eeuw voor Chr. ¹⁶. Het havenbekken zou uit dezelfde periode als de Via Laurentina kunnen stammen en was er dus mogelijk eerder dan het castrum. De datering van de haven zou een connectie kunnen betekenen met de republikeinse strekdam in het noorden bij de hoefijzervormige bocht op de andere zijde van de Tiber ¹⁷. Overblijfselen van deze structuur zijn nog steeds te zien, de datering is echter niet zeker. Totdat er verder onderzoek heeft plaatsgevonden weten we niet zeker of ze in dezelfde periode werden gebruikt. De vaste grond in het noorden en oosten rond het bassin zijn recentelijk onderzocht (Heinzelmann en Martin, 2002), over het zuiden is er slechts weinig informatie. De precieze relatie tussen het havenbassin en de antieke overblijfselen van de ‘Torre Boacciana’ moet nog worden onderzocht. De middeleeuwse toren, op een afstand van ongeveer 150 meter ten zuidwesten van het havenbekken, is gebouwd op een Romeinse kern. Enkele bakstenen met stempels dateren uit de 2^e eeuw na Chr., maar de constructie laat duidelijk diverse oudere bouwstadia zien ¹⁸. Het gebouw zou kunnen zijn gebruikt voor de controle en/of signalering van de monding van de rivier. Alhoewel het zeer waarschijnlijk een toren was, had deze niets te maken met het havenbekken, dat in die tijd al was dichtgeslibd. Er is overigens geen bewijs van een toren op deze plek tussen de 4^e en de 2^e eeuw voor Chr.

Conclucies
Voor de eerste keer heeft een multidisciplinair team bestaande uit archeologen, historici, geografen, sediment-specialisten, geomorfologen, micropaleontologen en palynologen zich gefocust op het Ostia havenprobleem. Het onderzoek identificeerde de locatie van het havenbekken van Ostia aan de monding van de Tiber in het noorden van de stad, ten westen van de ‘Palazzo Imperiale’. De boorkernen lieten een opeenvolgende serie aardlagen in de inzinking zien, die kunnen worden gelezen als een havenbekken dat gestaag gevuld wordt met sediment.

Deze studie, zowel als de navolgende onderzoeken in het laboratorium en in het veld, zullen onze kennis over de relatie tussen Ostia, haar haven aan de monding van de Tiber en het ontstaan van de beide keizerlijk havens tijdens de 1^e en 2^e eeuw na Chr. in Portus, vergroten. Het havenbekken aan de monding van de rivier kende grootscheepse verzanding tot zeker aan het begin van de 1^e eeuw na Chr. Dit gegeven doet ons twee dingen realiseren:
(1) Aan het eind van het eerste kwart van de 1^e eeuw voor Chr. had het bekken, als we het getij meerekenen, een waterkolom die niet groter was dan 50 cm tot maximaal een meter.
(2) Het bekken bleef dus slechts toegankelijk voor boten met een kleine diepgang. Ostia had toen dus geen diepe haven meer en de nieuwe haven in Portus was nog niet gebouwd. Men kan dus veronderstellen dat de oevers van de Tiber wellicht werden ingericht en gebruikt als platforms voor het laden en lossen van goederen, als tenminste de rivier toen ook al niet totaal was verzand. Daarnaast mag je veronderstellen dat aan het begin van de 1^e eeuw na Chr. de functie van het havenbekken van Ostia was veranderd.

Alhoewel de aanwezigheid van het bassin nu is bewezen en gedocumenteerd, en er met behulp van de beide boorkernen een paleo-ecologische reconstructie en een onderzoek naar de chronologie van de aardlagen heeft plaatsgevonden, moet de aanwezigheid van constructies zoals golfbrekers en kades door archeologisch onderzoek nog worden bewezen. We wachten vol spanning op de resultaten van verder onderzoek.

• Noten
• 1: Jean-Philippe Goiran, Elisa Pleuger and Cécile Vittori (CNRS e UMR 5133, Maison de l’Orient et de la Méditerranée, Lyon, France), Ferréol Salomon and Jean-Paul Bravard (UMR 5600, Université de Lyon, France), Ilaria Mazzini (Dipartimento di Scienze, Università Roma TRE, Italy), Giulia Boetto (Aix-Marseille Université, CNRS, Centre Camille Jullian (UMR 7299), France), Jonatan Christiansen and Pascal Arnaud (UMR 5189, Université de Lyon, France), Angelo Pellegrino (Soprintendenza Speciale per i beni Archeologici di Roma, Italy), Caterina Pepe (Dipartimento di Biologia Ambientale, Università degli Studi di Roma “La Sapienza”, Italy e Dipartimento di Scienze della Terra, Università degli studi di Roma “La Sapienza”, Italy, Laura Sadori (Dipartimento di Biologia Ambientale, Università degli Studi di Roma “La Sapienza”, Italy).
• 2: Fea 1824, 1831, 1835; Canina 1830.
• 3: CNRS, Université Lyon, Aix-Marseille Université, Ecole Française de Rome, Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Roma e Sede di Ostia, Università Roma, Università degli Studi di Roma “La Sapienza”.
• 4: Goiran and Morhange 2003; Marriner et al. 2010; Goiran et al. 2012.
• 5: Ab Urbe condita I, 33, 6-9.
• 6: Pseudo-Aurelius Victor, De Viris illustribus urbis Romae V, 3; Quintus Ennius, Annales, frag. 22.
• 7: Le Gall 1953; Zevi 2001a.
• 8: Vaglieri 1911; Coarelli 1988; Martin 1996; Brandt 2002; Zevi 2002.
• 9: Valerius Maximus, Dictorum factorumque memorabilium libri novem, III, 7-10; M. Iunianus Iustinus, Epitoma Historiarum Philippicarum, XVIII, 2, 1-2.
• 10: Titus Livius, Ab urbe condita XXII, XLV.
• 11: L. Annaeus Florus, De gestis Romanarum, III, 22; Plutarchus, Life of Marius, XLV (Le Gall 1953; Zevi 2001b).
• 12: Bellotti et al. 1994, 1995, 2007; Giraudi, 2004.
• 13: Martin 1996, p. 279.
• 14: More information about the coastline comes from the direct surroundings of Portus (Arnoldus-Huyzendveld 2005; Giraudi 2004, 2009) and from the south of the Tiber delta, on the Laurentine shore (Bicket et al. 2009). In this last publication a rapid progradation of the coastline is recorded during imperial times in the Tiber delta. This seaward progression of the coastline could have been more active at the river mouth.
• 15: The whole article, including a report of the methods and results, can be read in this PDF from the Journal of Archaeological Science.
• 16: Calza et al. 1953; Zevi 2001a.
• 17: Pellegrino et al. 1995.
• 18: Meiggs 1973.