Apollonia, de haven van het Afrikaanse Athene

Door Ahmed Fergiani

Van Herodotus kennen we een verhaal over de stichting van Cyrene (het moderne Shahat, شحات ) circa 630 voor Chr ¹. Volgens de overlevering kreeg de koning van het eiland Thera, Grinus, via het orakel in Delphi te horen dat hij in Libië een kolonie moest stichten. Grinus werd vergezeld door een grote menigte, waaronder Battus, zoon van Polymnestes. De koning zei dat niet hij, maar Battus hiervoor een jongere en dus betere persoon was, daar hijzelf te zeer op leeftijd was. Men ging weer naar huis en schonk vervolgens geen aandacht aan de uitspraak van het orakel, totdat hun eiland werd geteisterd door zeven verschrikkelijke jaren van grote droogte. Toen men wederom een bezoek bracht aan het orakel om te vragen waardoor deze langdurige droogte kwam, antwoordde het orakel dat, als ze alsnog, samen met Battus, in Libië een kolonie zouden stichten, het probleem zou zijn opgelost. De Griekse kolonisten stichtten daarop Cyrene en breidden het gebied uit door het bouwen van nieuwe steden en havens, zoals Apollonia ², Ptolemais, Tauchira en Hesperides.

Het oostelijk deel van Libië was zeer vruchtbaar, beschikte over veel water en produceerde dan ook zowel graan en gerst als olijfolie en wijn. De boomgaarden waren gevuld met vijgen- en appelbomen en er zwierven overal schapen en runderen rond. Daarbij was dit de enige plaats ter wereld waar silphium, een natuurlijk medisch voorbehoedmiddel en afrodisiacum, groeide.

Cyrene bleef bloeien onder de Ptolemaeën en de Romeinen. Apollonia, de belangrijkste havenstad, werd door de Romeinen in 74 voor Chr. geannexeerd, losgemaakt van Cyrene en enkele eeuwen later tot hoofdstad gemaakt van Libya Superior, een nieuwe door Diocletianus gecreëerde, regio. Tijdens het byzantijnse rijk (533-643) werd Apollonia de hoofdstad van het hele oostelijke deel van Libya, Pentapolis, onder de naam Souzosa waarvan de huidige naam, Susa, afstamt.
Alhoewel de meeste zichtbare overblijfselen van Apollonia uit de Byzantijnse tijd stammen, zoals de drie basilica’s en het paleis van de gouverneur waar Theodora, de vrouw van de Byzantijnse keizer Justinianus, zes jaar woonde, werd de stad dus in de 7e eeuw voor Chr. gesticht als haven voor Cyrene, dat de bijnaam ‘Het Athene van Afrika’ had en 18 km landinwaarts lag. Uit de Griekse periode zijn alleen nog maar zichtbaar de muren en het Griekse theater, omdat het niveau van het oudste deel van de stad door aardbevingen en overstromingen onder water is komen te liggen. Uit de Romeinse tijd zijn het door Caracalla gerestaureerde badhuis van Hadrianus en het havengebied met de pakhuizen zichtbaar bewaard gebleven.

De haven
De oude haven van Apollonia ligt in een open baai, in het oosten afgebakend door Kaap Naustathmos (Ras el-Hilal, راس الهلال) zo'n 20 km verderop, en in het westen door Phycus (Ras Aamer, راس عامر). Omdat de constructies van de oude Griekse haven van Apollonia langzaam door landverschuivingen verdwenen besloot men in de vierde eeuw voor Chr. de faciliteiten voor de schepen op grote schaal te verbeteren, waardoor ze beter beschermd zouden zijn tegen de sterke noordenwind. Ten westen van de oude haven werd landinwaarts een nieuwe haven gebouwd, beschermd door twee landtongen met torens en een vuurtoren op de meest oostelijk gelegen landtong. Apollonia had daarmee de beschikking over twee havenbasins die onder elke weersomstandigheid bereikbaar waren (de wind kwam aan deze kust voornamelijk uit het noordwesten).

Van de beide havens, die nu onder de zeespiegel zijn verdwenen, zijn slechts de uiteinden van de landtongen als kleine eilandjes zichtbaar. De vuurtoren was gepositioneerd op de plaats van het meest oostelijke van de twee (zie tekening). De westelijke haven was een binnenhaven die in verbinding stond met de oostelijke haven d.m.v. een kanaal en had waarschijnlijk een ingang aan de noordzijde. De oostelijke haven was open aan de oostzijde. De westelijke haven beschikte over het belangrijkste complex met scheepshellingen.
Vanaf de klassieke oudheid tot het einde van haar bestaan onderging de gehele haven verschillende aanpassingen en vernieuwingen. Rondom de westhaven lagen op zijn minst vijf in de rots uitgehakte complexen. Alleen de eerste groep is nu met zekerheid geïdentificeerd als een serie scheepshellingen. De andere restanten van de haven en de in de rotsen uitgehakte constructies aan de west- en zuidzijde van de westelijke haven, die nu onder het zeeoppervlak liggen, zouden wellicht scheepswerven, kades of warenhuizen zijn geweest.
De dokken hadden een gemiddelde lengte van 25 meter en waren 3,5 meter breed, corresponderend met de 7:1 lengte/breedte verhouding van grote schepen, hetgeen kan betekenen dat de haven door zowel vrachtschepen als oorlogsschepen werd gebruikt. De Franse archeologen André Laronde, Jean-Pierre Misson en Claude Sintès hebben scheepswrakken uit de vierde eeuw voor Chr. ontdekt in de antieke haven, maar helaas nooit goed bestudeerd of gepubliceerd.

Over de auteur

• Noten
• 1: Herodotus boek 4, Melpomene 150-153.
• 2: Naast dit Apollonia in Libië waren er vele steden met dezelfde naam, genoemd naar Apollo. Zo was er bijvoorbeeld een Apollonia in Judea ten tijde van de Romeinen en weer een andere stad met dezelfde naam in Albanië.
• 3: Foto gemaakt door Siculo 73.
• 4: Plattegrond van Apollonia gemaakt door Jona Lendering.
• 5: Foto 6 gemaakt door David Holt.

• Bronnen
• R.G. Goodchild, J. G. Pedley, D. White: Apollonia, the Port of Cyrene.
• A. Laronde: Apollonia de Cyrénaïque et son histoire, neuf ans de recherches de la mission archéologique française en Libye.
• P. Montet: Egypte et Cyrénaïque: une campagne de fouilles à Apollonia, CRAI 1954, p. 259-267.
• S. Stucchi: Architettura Cirenaica.