23 Feb 2019

De verdwenen haven van Pisa

googlemap3 — Fig. 1: Portus Pisanus,(1), Pisa(2), het Migliarino eiland(3), Campo(4), Livorno(5), Triturrita(6), San Piero a Grado(7).

Door Gerard Huissen en Arthur de Graauw

In het begin van 2019 bereikte ons het bericht dat het maritieme museum van Pisa na negen maanden haar deuren weer opent voor het publiek (zie categorie nieuws). Nu moet uw editor eerlijk bekennen dat dit museum hem onbekend was, evenals het feit dat Pisa ooit een van de meest welvarendste havensteden was aan de westkust van Italië. Tijd dus om dit even recht te trekken (niet alles in Pisa hoeft scheef te zijn) en ons te verdiepen in de verloren haven van Pisa en wat het museum ons wellicht kan bieden.

De haven van Pisa
Na enig onderzoek blijkt al snel dat ‘de’ haven van Pisa niet bestaat. Door de eeuwen heen is er een netwerk van havens en aanlegplaatsen rond Pisa geweest, die waarschijnlijk deels naast elkaar hebben gefunctioneerd en deels elkaar hebben vervangen. In de oudheid kwamen de rivieren Arnus (de huidige Arno) en Auser (de huidige Serchio) in Pisa bij elkaar en stroomden als één rivier naar de kust, daarmee het achterland verbindend met de zee. Het havennetwerk van Pisa bestond uit vele zee- en rivierhavens en aanlegplaatsen, zoals rond het Migliarino eiland ten noorden van de mond van de Arno, San Piero a Grado bij de monding van de Arno, de stadshaven van Pisa, Portus Pisanus bij Livorno aan de zuidkant van de Arnus en verschillende kleinere aanlegplaatsen (zie fig. 1). Mede door de veranderde loop van de rivieren door de eeuwen heen zijn er maar enkele van die rivierhavens teruggevonden. Naast de al genoemde stadshaven is er ten oosten van Pisa een rivieraanlegplaats gevonden op de rechteroever van de Arno bij Campo.

Dubbele kaart Livorno — Fig. 2: Een oude kaart uit de eerste helft van de 18e eeuw toont de toenmalig veronderstelde locatie van de lagune met het schiereiland Triturrita ¹

Van een eventuele oude zeehaven was nog maar weinig bekend. We kenden eigenlijk alleen een haven zoals beschreven door Strabo ² in de eerste eeuw na Chr. Naar zijn zeggen lag Pisa toen 20 stadia ³ uit de kust en was de rivier moeilijk te bevaren voor grote zeeschepen. Wellicht was dat de reden dat er, naast de rivierhaven in de binnenstad van Pisa, behoefte was aan een meer toegankelijke haven aan de kust, een haven die de naam Portus Pisanus kreeg.
De Romeinse dichter Rutilius Namatianus reisde in de vijfde eeuw na Chr. per boot vanuit Rome naar Gallië (het huidige Frankrijk) en deed diverse havens aan, waaronder Portus Pisanus ⁴. Hij schreef: “Vanaf daar gingen we naar Triturrita, een villa die ligt op een schiereiland in het woelige water van de steeds veranderende golven, omdat het uitsteekt in zee op stenen die door mensenhanden zijn samengebracht. Hij die het huis heeft gebouwd moest eerst een bouwgrond creëren. Ik was verbaasd over de vlakbij gelegen haven, die naar men zegt is volgestouwd met de rijkdom van de zee. De plek gaf een prachtige aanblik. De kusten worden belaagd door de open zee en liggen blootgesteld aan alle winden: hier zijn geen beschuttingspieren om welke binnenhaven dan ook te beschermen tegen de aanvallen van Aeolus. Maar, haar eigen diepwater domein omzomend zal het lange zeewier een schip dat haar voorzichtig beroerd niet beschadigen en zal bij de doortocht de furieuze golven doen verstrikken, zodat er geen enorme roller vanuit de diepte kan ontstaan". Iets verderop zegt hij ⁵: "Dus ik legde mijn schip aan in een veilige ankerplaats en begaf mijzelf over de weg naar Pisa. De reiziger gaat te voet."
Portus Pisanus wordt ook genoemd in het Itinerarium Maritimum van Antoninus Augustus, een reisgids uit de vierde eeuw na Chr.:
"a Vadis portu Pisano mpm XVIII" (van Vada naar Portus Pisanus: 18 mijl [~14,54 zeemijl]);
"a portu Pisano Pisis, fluvius, mpm VIIII" (van Portus Pisanus naar Pisa via de rivier [de Arno]: 9 mijl [~7,32 zeemijl]) ⁶
Maar laten we ons eerst eens meer verdiepen in de achtergrond van de streek rondom Pisa.

Geschiedenis van het gebied rondom Pisa
Volgens de de Duitse kunsthistoricus Rudolf Borchardt ⁷ zou Pisa, de stadshaven in de delta van de Arno en de Serchio, al 5.000 jaar geleden een economisch florerende stad zijn geweest die handel dreef met Spina (een Griekse haven in de Po-delta, het huidige Comacchio bij Venetië), speciaal in amber. In 283 voor Chr. werd Pisa een zogenaamde Civitas Foederata (deelstaat) binnen het Romeinse Rijk en in de tweede helft van derde eeuw voor Chr. een marine basis voor de Romeinse expedities naar Sardinië en Zuid-Gallië. Omstreeks dezelfde tijd werd er een weg aangelegd tussen Rome en Pisa, de Via Aurelia Vetus. In de tweede eeuw voor Chr. speelde Pisa een doorslaggevende rol als militaire basis tijdens de oorlog tegen de Liguriërs.
Er werden twee nieuwe steden gebouwd in de context van deze oorlog. In 180 voor Chr. schonk Pisa een deel van haar noordelijk grondgebied voor de stichting van de latijnse kolonie Lucca, en toen de Liguriërs definitief in Noordwest-Toscane waren verslagen werd de Romeinse havenstad Luna gebouwd. Beide havens, zowel de haven van Pisa als die van Luna, waren een strategische basis voor de Romeinse expansie in het westelijke Middellandse Zee gebied. De twee havens moeten ook een belangrijke rol hebben gespeeld bij de militaire opmars vanuit Rome naar het noorden: naar Pisa over de via Aurelia vetus en een nieuwe kustweg, de via Aurelia nova, en naar Luna en de Po-vlakte over de via Aemilia. Later, in de Romeinse keizertijd, namen de activiteiten in Pisa enorm toe en werd het één van de belangrijkste havens voor de handel en voor de militaire vloot van Rome.

Fig. 4: Eén van de gevonden scheepswrakken opgegraven in Pisa in 1998 ⁸

Mede door recent bodem- en archeologisch onderzoek is het havensysteem rondom Pisa de laatste jaren sterk in de belangstelling komen te staan, zodat we langzamerhand steeds meer te weten komen over het havensysteem.

Het Pompeï van de zee
Het begon allemaal in 1998, tijdens de bouw van het nieuwe business center van de spoorwegen in Pisa. Op een paar honderd meter afstand van de beroemde toren, vlakbij het station van San Rosorre, anderhalve kilometer verwijderd van zee, werden diverse schepen teruggevonden uit de Romeinse tijd. Tijdens de opgravingen die volgden is er een schat aan voorwerpen teruggevonden, waaronder keramiek, amforen en tal van zaken die te maken hadden met het dagelijks leven en verkeer binnen een haven. Trossen en tuigage, visuitrusting, navigatie-instrumenten, ankers in steen, hout en ijzer, manden en potten. Objecten die ofwel te maken hadden met de lading ofwel de uitrusting van de schepen die de haven van Pisa aandeden en die om de een of andere reden op de bodem van de haven waren beland. Er werden zelfs houten en leren sandalen, tassen en schorten gevonden. Ook vonden de archeologen de beenderen van verschillende zeelui en van dieren. Opmerkelijk was de ontdekking van het skelet van een zeeman en zijn hond. Het aantal vondsten was zo groot dat men is gaan spreken over het ‘Pompeï van de zee’. De opgravingen onthulden tegelijkertijd de aanwezigheid van een eerste wrak, een Romeins vrachtschip, dat in uitstekende staat bewaard is gebleven.

Fig. 5: Vondsten van scheepsartikelen tijdens de opgravingen in Pisa

Het leek een geïsoleerd geval, maar verdere opgravingen - uitgevoerd onder leiding van het ‘Archeologisch Erfgoed van Toscane’ - leidden tot het vinden van andere wrakken, allemaal in zeer goede staat, met een deel van de lading die ze aan boord hadden, en ook de overblijfselen van havenstructuren. Het gaat om minstens 39 wrakken uit verschillende periodes. Het langste schip meet dertig meter. De schepen dateren uit de 2e eeuw voor Chr. tot de 5e eeuw na Chr. In een artikel, gepubliceerd in het nieuwsmagazine Newsweek van 11 januari 2007, komt Barbie Nadeau met een verklaring waarom er zoveel schepen op diverse tijden in de geschiedenis met man en muis in de haven van Pisa zijn vergaan. Onderzoek zou hebben uitgewezen dat de kust van Toscane om de zoveel jaar geteisterd werd door een tsunami (veroorzaakt door aardbevingen). Deze zouden via het kanaal dat de havenstad met de kust verbond ook in Pisa hebben huisgehouden ⁹.

Fig. 6: Het skelet van een man
en zjn hond ¹⁰

Het belangrijkste van deze opgraving is echter dat nu de stadshaven van Pisa in kaart kan worden gebracht. Deze haven, waarvan men tot dan toe niet wist waar ze precies was gelegen, maakte deel uit van het complex van havens en waterwegen die verbonden waren met de Portus Pisanus.

Portus Pisanus
In 56 voor Chr. noemde Cicero ¹¹ in een brief aan zijn broer ¹² een haven, Portus Labro genaamd, die waarschijnlijk in het zelfde gebied lag als Portus Pisanus. Was Portus Labro wellicht een eerdere naam voor Portus Pisanus of was het een andere haven? Voorlopig moeten we deze vraag onbeantwoord laten. Portus Pisanus zelf lag in een lagune aan de monding van het huidige afvoerkanaal van de Arno (“Scolmatore”), ten noordwesten van het antieke Livorno en momenteel het noordwestelijk deel van Livorno (zie fig. 2).

Fig. 7: De zeebodem bij Santo Stefano ai Lupi

Fig. 8: Portus Pisanus in de Romeinse tijd ¹³

Recent archeologisch onderzoek in Santo Stefano ai Lupi heeft delen van een zeebedding aan het licht gebracht, bezaaid met fragmenten van antiek aardewerk (stammend uit de 6de-5de eeuw voor Chr. en een periode van de 1ste eeuw voor Chr. tot de zesde eeuw na Chr.), ballast blokken, een deel van een klein stenen dok, en enige gebouwen, waaronder een pakhuis en een necropolis uit de 4e tot 5e eeuw na Chr. Deze constructies waren onderdeel van het Portus Pisanus havensysteem.
Helaas is tot op heden slechts een klein deel van de antieke havenstad en het havenbassin opgegraven. De stukjes aardewerk die op de antieke zeebedding zijn gevonden laten zien dat in dit deel van de lagune, dat Portus Pisanus werd genoemd, schepen werden geladen en gelost. Men gaat er vanuit dat het bijhorende havenbassin een natuurlijk bescherming bood aan de schepen. Er zijn overigens noch uit historische bronnen, noch uit archeologisch onderzoek kunstmatige strekdammen bekend, zodat we mogen aannemen dat Portus Pisanus inderdaad door haar ligging een natuurlijke bescherming bood.

Fig. 9: Reconstructie van het antieke landschap

Een team van geologen en archeologen uit Frankrijk, Engeland en Italië heeft onlangs onderzoek gedaan naar de omgeving en de hoogte van de zeespiegel vanaf het Holoceen tot aan nu (de afgelopen 11.000 jaar) ¹⁴. Uit hun onderzoek kwam naar voren dat in 200 voor Chr. de haven ongeveer 20 kilometer ten zuiden van Pisa lag in een lagune met natuurlijke bescherming en een goede verbinding met de stad Pisa, hetgeen ten goede kwam aan de handel en scheepsvervoer en geschikt was voor het herbergen van havenfaciliteiten. Daarnaast vonden ze houtskoolfragmenten (vaak een aanwijzing voor menselijke activiteit) en resten van scheepswrakken. Door de bevindingen te koppelen aan oude kaarten en geschriften konden ze de reconstructie compleet maken. De lagune bood tot ver in de vijfde eeuw na Chr. onderdak aan Portus Pisanus, de haven van Pisa, totdat de toegang tot de lagune zo rond 1000-1250 na Chr. verdween, omdat de kustlijn zich zeewaarts verplaatste (zie fig. 9). Zo rond 1500 was de lagune helemaal afgesneden van de zee en ontstond een binnenmeer, terwijl de havenactiviteiten inmiddels verplaatst waren naar een nieuwe haven in het huidige Livorno.

Fig. 10: Het museum in het Arsenaal van de Medici

Het museum van de antieke boten in Pisa

Het museum ¹⁵, met een oppervlakte van 5.000 m2, zal voornamelijk de vondsten tonen die gevonden zijn bij de opgravingen in het centrum van de stad. Hieronder bevinden zich de restanten van 39 schepen uit de 2e eeuw voor Chr. tot de 7e eeuw na Chr. Het museum is een combinatie van het Centrum voor de restauratie van nat hout, de geconserveerde restanten van de gevonden antieke schepen, en het onlangs gerenoveerde ‘Arsenaal van de Medici’. Dit arsenaal werd gebouwd door Cosimo I als een scheepswerf in Pisa voor het bouwen van schepen voor de Toscaanse vloot.

Bronnen:
- Marinella Pasquinucci: An efficient communication network: Roman land, sea and river routes in north-western Etruria.
- Holocene evolution of Portus Pisanus, the lost harbour of Pisa.
- Arthur de Graauw, www.AncientPortsAntiques.com.
- Nature Eurasia, August 24, 2018.
- Behind the tower. The ancient ships of Pisa.
Noten
1:Kaart van Targioni Tozzetti, 1768-1779.
2:Strabo was een Grieks historicus, filosoof en geograaf die leefde van 64 voor Chr. tot 23 na Chr.
3:Stadium (meervoud stadia): van oorsprong Griekse lengtemaat. 1 stadium is ongeveer 185 meter ofwel 1/10 zeemijl.
4: Rutilius Namatianus in 'De reditu Suo': inde Triturritam petimus: sic villa vocatur, quae iacet expulsis insula paene fretis. namque manu iunctis procedit in aequora saxis, quique domum posuit condidit ante solum. contiguum stupui portum, quem fama frequentat Pisarum emporio divitiisque maris. mira loci facies: pelago pulsatur aperto, inque omnes ventos litora nuda patent; non ullus tegitur per bracchia tuta recessus, Aeolias possit qui prohibere minas; sed procera suo praetexitur alga profundo molliter offensae non nocitura rati, et tamen insanas cedendo interligat undas nec sinit ex alto grande volumen agi.
5:puppibus ergo meis fida in statione locatis ipse vehor Pisas qua solet ire pedes.
6:Mede door deze afstanden denken moderne wetenschappers dat Portus Pisanus in een buitenwijk van Livorno ligt.
7:Rudolf Borchardt: Pisa. Ein Versuch. Zürich 1938. Neuausgabe 1948.
8: foto: www.pisaconguida.it.
9: https://www.newsweek.com/nautical-pompeii-found-pisa-96429. Vooralsnog wordt deze hypothese door niemand onderschreven. Naast de tsunami-theorie zijn er tal van andere oorzaken te bedenken.
10: Foto: Perdita Phillips.
11:Marcus Tullius Cicero was een Romeins redenaar, politicus, advocaat en filosoof die leefde van 106 tot 43 voor Chr.
12:Ad Quintum fratrem 2,5.
13:Illustratie: https://www.nature.com/articles/s41598-018-29890-w.
14:D. Kaniewski, N. Marriner, C. Morhange, M. Vacchi, G. Sarti, V. Rossi, M. Bini, M. Pasquinucci, C. Allinne, T. Otto, F. Luce & E. Van Campo.
15:https://www.navidipisa.it/.