Nero's haven in Antium

“Eo in tempore Nero Antii agens non ante in urbem regressus est quam domui eius,
quā Palatium et Maecenatis hortos continuaverat, ignis propinquaret.
Neque tamen sisti potuit quin et Palatium et domus et cuncta circum haurirentur.
Sed solacium populo exturbato ac profugo campum Martis ac monumenta Agrippae, hortos quin
etiam suos patefecit et subitaria aedificia extruxit quae multitudinem inopem acciperent ;
subvectaque utensilia ab Ostia et propinquis municipiis pretiumque frumenti minutum usque ad
ternos nummos.
Quae quamquam popularia in inritum cadebant, quia pervaserat rumor ipso tempore flagrantis urbis
inisse eum domesticam scaenam et cecinisse Troianum excidium, praesentia mala vetustis cladibus
adsimulantem ².”

Tacitus, Annales ³

Natuurlijk is het niet de bedoeling van dit artikel om het voorval of de eventuele schuld van keizer Nero ter discussie te stellen, maar enkel om zijn geboortestad Antium (het huidige Anzio) te introduceren, waar hij op het moment van de brand verbleef.

ANTIUM,
Een verslag van Ahmed Fergiani
Er doen diverse legenden de ronde over het ontstaan van de stad. Volgens de Griekse historicus Xenagoras⁴ werd Antium gesticht door Anthias, zoon van Odysseus en de tovenares Circe terwijl een andere mythe uit Troje de stichting toeschrijft aan Ascanius, de zoon van Aeneas en Creusa, dochter van Priam of Lavinia, dochter van Venus. Deze Ascanius werd volgens Vergilius ook wel Iulus of Julus genoemd. De Romeinse familie, de Gens Julia, waartoe ook Julius Ceasar behoorde, beriep zich van oudsher op hun afstamming van Julus en Venus. Vandaar wellicht dat Antium later zo populair werd bij de Romeinse keizers en ze er een groot paleis lieten bouwen.

Antium, zoals de Latijnse naam van de stad luidde, was een van de havens in de nabijheid van Rome die, net als Centumcellae (Civitavecchia)⁶, Ostia⁷ en Puteoli (Pozzuoli)⁸, moesten zorgen voor het commerciële verkeer over zee en de voedseltransporten die essentieel waren voor de stabiliteit van Rome⁹.
Volgens Strabo¹⁰ was Ἄντιον (Antium) een van de oudste en sterkste steden van Latium, gesitueerd op een in zee uitstekende rots, 260 stadia (48 kms) ten zuiden van Ostia en 61 kms verwijderd van Rome.
Dionysius van Harlicarnassus¹¹ geeft ons een lijst van de 30 steden die in 493 voor Chr. behoorden tot de ‘Latijnse Liga’ ¹² waarop Antium, in tegenstelling tot hetgeen Strabo beweerde, niet genoemd werd. Niet lang daarna moet de stad in handen zijn gevallen van de Volsci, een volk dat leefde ten zuidoosten van het huidige Lazio, want Antium vocht aan de kant van de Volsci tegen de Latijnse Liga en de Romeinen. Deze laatsten namen in 468 voor Chr. de stad in.

Vanaf de late republiek tot gedurende het hele keizerrijk was Antium de favoriete buitenplaats voor welgestelde Romeinen die zowel de stad als het omringende landschap verfraaiden met fraaie villa’s zoals bijvoorbeeld die van de beroemde Cicero¹⁴, die na een ballingschap terugkeerde en de restanten van zijn deels verloren gegane bibliotheek in zijn villa in Antium weer opbouwde.
De beroemdste villa was echter de keizerlijke villa die bekend stond als de Villa van Nero, maar door alle keizers tot aan de Severiaanse keizers toe is gebruikt geweest. De villa liep zo’n 800 meter langs de kust.
Volgens de Romeinse geschiedschrijver Suetonius kreeg keizer Augustus de titel Pater Patriae (vader des vaderlands)¹⁵ toen hij in 2 voor Chr. in Antium verbleef.
Antium was ook de geboorteplaats van zowel Caligula als van Nero die de stad daarom speciale privileges gaf. Met name keizer Nero vergrootte en verfraaide niet alleen zijn eigen paleis in Antium, met o.a. een theater, maar vestigde er ook een kolonie veteranen van zijn eigen lijfwacht, de Praetoriaanse garde. Verder bouwde hij er een ‘nieuwe’ ¹⁶ en schitterende haven.
Ook latere keizers bedeelden de stad ruimhartig, zoals Antoninus Pius die de stad een aquaduct schonk en Septimius Severus vergrootte de imperiale residentie waar hij zelf overigens leefde.
Vele belangrijke kunststukken zijn in deze villa’s gevonden; waronder het meisje van Anzio¹⁷ en de Borghese Gladiator¹⁸.
Na de val van het Romeinse Rijk raakte, net als alle andere steden, ook Antium in verval. Van Procopius ¹⁹ leren we dat de haven in ieder geval nog functioneerde in 537 na Chr.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

De haven
De haven van Antium was een kunstmatige haven die volgens Suetonius door Nero werd gebouwd tegen enorme hoge kosten en die bestond uit twee bekkens met een totale omtrek van niet minder dan 3,2 kms begrensd door pieren gebouwd van pozzolana cement.

Een groot deel van de haven is nu dichtgeslibd en bebouwd. Vanuit de lucht zijn de contouren nog goed te herkennen en ook zijn er nog diverse sporen van cisternen en kade pakhuizen waar Antium’s belang-rijkste producten, zoals olijfolie en wijn, werden opgeslagen.
Aan de landzijde van de westpier van het westelijk bekken steken nog diverse delen boven water uit (zie foto 8). Volgens vele archeologen waren de pieren van Nero’s haven, net als de haven van Puteoli, gebouwd uit losse elementen die door bogen met elkaar waren verbonden, zodat het sediment dat door de zeestroom werd aangevoerd weer uit het bekken kon wegspoelen. Nieuw onderzoek wees echter uit dat dit in de haven van Nero definitief niet het geval was.
Naast een westelijk bassin is ook het tweede bekken geïdentificeerd aan de oost zijde op de plaats waar nu de moderne jachthaven ligt. Ook hier was nog lang aan landzijde een stukje pier zichtbaar, ‘il Moletto Panfili’ (het plezierjachten piertje). Dit stukje pier werd in het begin van de dertiger jaren van de vorige eeuw opgenomen in de nieuwe pier voor de jachthaven en is niet meer zichtbaar.

Helaas kan er ook maar beperkt onderzoek worden gedaan naar de noordzijde van de Romeinse havens omdat een deel ervan verborgen ligt onder de huidige stad, zoals bijvoorbeeld de restanten onder de villa Sarsina (foto 6-2).
Sinds een paar jaar wordt er wel nieuw onderzoek gedaan naar de nog bestaande bekkens van de oude havens van Nero, met name het westelijk bekken. Daarbij zijn onderwater velen delen van de pieren gevonden alsmede zuilen en brokstukken van ingestorte gebouwen die op de pier(en) stonden.
In het westelijke bassin is onderwater een lang, recht stuk van een pier ontdekt (foto 6-8) die het gehele bassin van oost naar west doorkruiste en evenwijdig liep aan de hoofdpier (foto 6-6). Dit stuk pier met een lengte van 3,60 m is in beton uitgevoerd, heeft een maximale hoogte van 2,50 m vanaf de huidige zeebodem en ligt op een diepte van circa 4 meter.

De onderdelen van deze pier werden onderwater in een bekisting gestort²⁰. Deze bekisting bestond uit eenvoudige parallelle damwanden samengesteld uit verticaal geplaatste planken, 23-50 cm breed en 7-8 cm dik. De bekisting werd vanaf de buitenzijde op zijn plaatst gehouden door een serie in de grond verankerde palen. Waarschijnlijk werd het systeem voltooid door dwars geplaatste afdichtingsbalken die d.m.v. een gat/spie systeem op een hoger niveau bij elkaar werden gehouden en daarom niet bewaard zij gebleven. Er is overigens te weinig materiaal bewaard gebleven om een complete reconstructie te maken van de bekisting. Wel kon aan de hand van de nog aanwezige panelen worden vastgesteld dat de pier naar het westen toe op 2/3 van het bassin een duidelijke bocht naar het noorden maakt (zie foto 7).
De nieuwe pier (foto 6-8) is, met een breedte van 3,60 meter, een stuk smaller dan de 12 meter breedte van de oude pier (foto 6-6) die gemakshalve de ’Nero-pier’ wordt genoemd. Alhoewel de bouwtechnieken van beide pieren hetzelfde lijken is er voor de nieuwe pier een mindere kwaliteit cement gebruikt waardoor er een kleinere, minder consistente pier ontstond. Uit graafproeven is gebleken dat de nog aanwezige delen van de planken en steunpalen diep in de modder van de bodem bewaard zijn gebleven.
Aan de oostelijke rand van de pier, waar ondanks de aanwezigheid van de bekisting de betonconstructie ontbrak, werd een beoordelingstest uitgevoerd, waarbij twee planken werden verwijderd voor observatie en documentatie.

De planken waren gemerkt naar afkomst of/en op eigendom. Zoals bijvoorbeeld door het gebruik van de letters OPA²¹. Hiermee zou ‘Anzio onderwater’ wel eens het grootste 'epigrafie-op-hout-museum' kunnen zijn uit de oudheid.
Er is uit het verleden een verslag bekend waarin wordt gememoreerd dat er na diverse stormvloeden bouwfragmenten zijn ontdekt die niet tot de twee pieren behoorden. Deze fragmenten staan op een anonieme tekening uit 1819 en worden genoemd als overblijfselen van ‘oude dokken’. De betrouwbaarheid van deze tekening wordt onderschreven door luchtopnamen.

Een onderzoek, enkele jaren geleden, heeft uitgewezen dat de constructie is gemaakt volgens dezelfde bouwtechniek als de pier; het is duidelijk een fundering of basis voor een verhoogde constructie, zoals een kleine toren of een lantaarn.

Conclusie
Volgens Enrico Felici lijkt het her op dat het grote westelijke havenbassin uit de tijd van Nero later is verkleind door het plaatsen van nieuwe pieren. De nieuw gevonden pier-structuur behoort niet tot laat-antieke of tot de moderne renovaties: vanaf Nero, tot aan de bouw van de nieuwe haven door paus Innocentius XII (eind 17e eeuw), herinnert geen enkele bron aan maritieme bouwactiviteiten.
Koolstof 14 onderzoek op de twee houten planken toont een datum aan in de Romeinse tijd (niet later dan 251 na Chr.). Daarnaast is er geen enkele bron die een haven ter plaatse vermeldt voor de bouw van Nero's haven. Ook kennen we de beschrijving van Strabo (V, 232): ‘Antion alimenos’ (Antium zonder havens). Als Suetonius het heeft over de constructie van het Nero-havensysteem gebruikt hij het werkwoord fecit (bouwen, maken), wat impliciet aangeeft dat het op een maagdelijke kust plaats vond. Bovendien zijn de afmetingen van de nieuwe pier zo klein dat hij praktisch gesproken zelfstandig onvoldoende bescherming biedt op een turbulente plek als de Kaap van Anzio.
Deze argumenten leiden tot de uitsluiting van een realisatie van de kleine pier voorafgaand aan de bouw van ‘Nero’s pier’.
De mogelijkheid dat het havencomplex het resultaat is van verschillende fasen, zoals een aanpassing of verbetering van het systeem dat door Nero werd gebouwd om sommige ontwerpfouten te verhelpen, kan niet worden uitgesloten. De oude haven zou dan een radicale herstructurering van de oorspronkelijke opzet hebben ondergaan waarbij de oude pieren werden gebruikt als een basis beschutting en er, door de bouw van de nieuwe constructie, een beperkt gebied binnen het havenbekken werd verkregen, begrensd door betonblokken die mindere consistent hoefden te zijn.
In een op deze manier gestructureerd havencomplex zouden echter de grote externe beschermende pieren samen met de lichtere binnenste pieren een verhoogde bescherming aan schepen hebben geboden.
Deze hypothese van Felici kwam mij toch wel iets gezocht en gecompliceerd over. Felici geeft geen enkele aanwijzing over de eventuele aard van eventuele ontwerpfouten noch vermeldt hij waarom er op deze manier verbeteringen tot stand zijn gekomen. Reden wellicht om de mening te vragen van de Nederlands/Franse ingenieur havenbouw Arthur de Graauw, international expert in antieke havenbouw²².
De Graauw ziet een overeenkomst met andere Romeinse havens en is er van mening dat de eerste dammen moeten worden gezien als golfbrekers. Daar werd dan in een latere tijd wellicht een smallere pier tegenaan gebouwd die diende als kade voor aanlegplaatsen voor het laden en lossen van schepen en ook voor andere havenstructuren (zie ook de brokstukken van gebouwen en zuilen die op de zeebodem zijn teruggevonden). Ook de haven van Caesarea in Israël had zo’n dubbele damfunctie.
Wat na langer onderzoek ook de uitkomst zal zijn, op dit moment zien de autoriteiten gelukkig het belang in van deze belangrijke Romeinse haven en wordt gekeken hoe deze voor de toekomst veilig kan worden gesteld.

• Sources
• - Duruy, Victor, History of Rome vol. V (1883); Grant, Michael (translator), Tacitus, The Annals of Imperial Rome, (1989)
• - Fields, Farms and Colonists: Intensive Field Survey and Early ..., Volume 1 By Tymon C. A. de Haas
• -Anzio e Nerone: Tesori dal British Museum e dai Musei Capitolini by Francesco Paolo Arata, Beatrice Cacciotti, Letizia Ceccarelli, Francesco Di Mario, Alessandro M. Jaia
• -RIVISTA Del ISTITVTO D'ARCHEOLOGIA E STORIA DELL'ARTE ROMA MCMXL SAGGIO SULLA TOPOGRAFIA DELL'ANTICA ANTIUM
• - Enrico Felici: Scoperte epigrafiche e topograche sulla ,costruzione deI porto neroniano di Antium – Rome 2002
• - Anzio, archeologia subacquea e cemento Portland; L’Archeologo Subaqua 2013
• - Enrico Felici: Osservazioni sul porto neroniano di Anzio e sulla tecnica romana delle costruzioni portuali in calcestruzzo; Rome 1993
• - Arthur de Graauw - www.AncientPortsAntiques.com
• Notes
• 1:Olieverf op canvas door Hubert Robert (1733 – 1808. Musee de Buaux-Aerts, Le Havre, France
• 2: Annales van Tacitus XV-39. Vertaling: Op dat moment verbleef Nero in Antium, en hij keerde niet eerder naar de stad terug dan toen het vuur zijn paleis, waarmee hij de Palatijn en de tuinen van Maecenas verbonden had, naderde. Toch kon het vuur niet tot staan gebracht worden voordat én de Palatijn, én het paleis, én alles errond verslonden werden . Maar als toevluchtsoord voor het opgejaagde en voortvluchtige volk liet hij het Marsveld en de bouwwerken van Agrippa, ja zelfs zijn eigen tuinen opstellen, hij liet noodbarakken (haastig opgetrokken gebouwen) bouwen om de hulpeloze massa op te vangen, er werden levensmiddelen aangevoerd uit Ostia en de bijgelegen stadjes, en de prijs van het koren werd verlaagd tot 3 sestertiën. Maar al deze maatregelen, alhoewel ze bedoeld waren om het volk ter wille te zijn, waren tevergeefs, omdat het gerucht verspreid raakte dat hij op het moment zelf dat de stad in brand stond zijn privé-podium betreden had, en de val van Troje bezongen had, de huidige rampspoed vergelijkend met de rampen van weleer.
• 3: Publius Cornelius Tacitus (ca. 56-117), Romeins consul, historicus, schrijver en redenaar
• 4: Genoemd door de Dionysius van Halicarnassus , een Griekstalige Romeinse auteur uit de 1e eeuw v.Chr. die leefde van 60 v.Chr. tot 7 n.Chr.
• 5:Foto Wikipedia – Hellen Cook
• 6:zie Centumcellae
• 7: zie Ostia
• 8: zie Puteoli
• 9:zie Panem et Circumstances
• 10: Strabo v.p. 232
• 11:Griekstalige Romeinse auteur uit de 1e eeuw v.Chr. die leefde van 60 v.Chr. tot 7 n.Chr.
• 12:Latijnse Liga (7e eeuw voor Chr. – 338 voor Chr.) was een confederatie van ongeveer 30 dorpen en volksstammen in de provincie Latium, met als doel gezamenlijke defensie. In het genoemde jaar 493 voor Chr. sluit de Liga een alliantie met Rome.
• 13: Wikimedia - Cassius Ahenobarbus
• 14: Marcus Tullius Cicero was een Romeins redenaar, politicus, advocaat en filosoof. (106 – 43 voor Chr.) Hij schrijft zijn vriend Atticus op juni 56 voor Chr. vanuit Antium: Att.IV.4a.1: „Perbelle feceris si ad nos veneris. Offendes designationem Tyrannionis mirificam librorum meorum . . . Et velim mihi mittas de tuis librariolis duos aliquos, quibus Tyrannio utatur glutinatoribus, ad cetera administris, iisque imperes ut sumant membranulam ex qua indices fiant, quos vos Graeci, ut opinor, σιττàâας appellatis”. Vertaling: „Je moet beslist eens komen kijken! Je zult een puike cataloog vinden, door Tyrannio gemaakt, van mijn boeken, waarvan het overschot er veel beter uitziet dan ik gedacht had. Stuur me asjeblief ook twee man van je personeel, dan kan Tyrannio ze aan het plakken zetten (zie onder II) en aan ander werk, en laat ze ook een stuk perkament meebrengen om er labeltjes van te maken, die jullie, Grieken (Atticus, hoewel Romein, verbleef bij voorkeur in Griekenland), „sittybai” noemen, naar ik meen te weten”
• 15: Romeinse eretitel bij grote uitzondering toegekend door de Senaat aan mensen die zich bijzonder verdienstelijk hadden gemaakt voor de Romeinse Staat.
• 16: Wellicht had Antium voor de bouw van Nero’s haven een open ankerplaats of gebruikte het de oude haven van het naastgelegen Nettuno (Caeno).
• 17: Beeld gevonden in 1878 in een nis in de Villa Imperiale in Anzio. Huidige locatie Museo Massimo in Rome
• 18: Beeld gevonden voor 1611 in Nero’s paleis in Anzio. Beeld is van een krijger en niet een gladiator. Huidige locatie Het Louvre Parijs.
• 19: Procopius van Caesarea Byzantijns geschiedschrijver (6e eeuw na Chr.)
• 20: Voor onderwater beton zie ook https://www.romanports.org/en/articles/ports-in-focus/542-a-jewish-port-for-the-emperor.html en https://www.romanports.org/en/articles/ports-in-focus/527-alexandria-the-largest-port-of-all.html
• 21: O(pus) P(ortus) A(ntiatum) vel A(ugusti) vertaald: Het werk aan de haven van Antium of van de keizer
• 22: zie https://www.ancientportsantiques.com/