Thapsus, een bijna vergeten haven.

Tunesië is het Afrikaanse land dat het dichtst ligt bij Rome. Wellicht is dat de reden dat de kuststreek van Tunesië bezaaid is met voormalige Romeinse havens. Een van die havens is het bijna vergeten Thapsus, het moderne Bakalta.
De stad werd ook wel Thapsus Minor genoemd om het te onderscheiden van de stad Thapsus op Sicilië. Net als zoveel andere oude havens werd ook deze gesticht door de Feniciërs. Gelegen bij een kaap en een zoutmeer was dit een ideale locatie voor een haven en de stad groeide dan ook uit tot een belangrijke markt- en handelsplaats.
In de 6e eeuw voor Chr. kwam Thapsus onder controle te staan van Carthago, de belangrijkste Fenicische stad in de streek. Toen Carthago in de Punische¹ oorlogen tegen de Romeinen vocht, koos Thapsus, met 6 andere steden, de kant van Rome. Na de vernietiging van Carthago in 146 voor Chr. werd de stad een civitas libera (vrije leefgemeenschap) in de nieuw gevormde Romeinse provincie Africa. Thapsus werd versterkt, kreeg een amfitheater en de haven werd voorzien van strekdammen. In 46 voor Chr., tijden de Romeinse burgeroorlog, koos Thapsus de zijde van Pompeius. Julius Caesar vocht in de beroemde slag bij Thapsus tegen het Pompeiaanse leger dat onder bevel stond van Metellus Scipio. De laatstgenoemde zette o.a. 60 olifanten in om de rechter vleugel van het leger van Caesar te vernietigen. De olifanten liepen echter naar het centrum van Caesars eenheden en kregen daar zoveel weerstand dat zij omkeerden en het leger van Scipio half onder de voet liepen. Caesar maakte gebruik van de chaos en kwam als overwinnaar uit de strijd.
Thapsus werd, als bondgenoot van de verslagen Pompeius, gestraft en kreeg o.a. een zware boete opgelegd.

 

We weten niet zoveel van de juridische status van Thapsus tussen 46 voor Chr. en de regering van Augustus. Volgens Plinius de Oudere zou het een oppidum liberum (een kleine, vrije provinciestad) zijn geweest³.
Later werd Thapsus, vermoedelijk tijdens de Flaviërs, een Romeinse kolonie in de provincie Byzacena.
Met de verovering door de Romeinen kwam er levendige handelsstroom op gang. Afrika werd een belangrijke bevoorradingsrol voor de Italiaanse en westelijke mediterrane markten toebedeeld. Dit versterkte ook de activiteiten van de havens van Byzacene, vooral omdat deze regio profiteerde van de uitzonderlijke landbouwproductiviteit zoals we kunnen lezen bij Plinius de oudere: Libyphoenices vocantur qui Byzacium incolunt. ita appellatur regio CCL p. circuitu, fertilitatis eximiae, cum centesima fruge agricolis faenus reddente terra. hic oppida Leptis, Hadrumetum, Ruspina, Thapsus. inde Thenae, Aves, Macomades, Tacape, Sabrata, contingens Syrtim Minorem, ad quam Numidiae et Africae ab Ampsaga longitudo DLXXX, latitudo, qua cognitum est, CC.⁴

In deze maritieme zone komen ook seizoenmigraties van vis (tonijn of sardines) voor. Het gebied is geschikt voor het plaatsen van vallen om te vissen. In de oudheid vormde de visserij een grondstof voor de verwerking van zeevruchten en vooral voor de productie van salsamenta (gezouten vis), een activiteit die nog niet is gedocumenteerd voor Thapsus, hoewel het zeer waarschijnlijk is. Er waren echter overal langs de Tunesische kust vis-verwerkplaatsen aanwezig, met name in Lamta (Leptiminus) en Salakta (Sullecthum), respectievelijk ten noorden en zuiden van Thapsus.
De stad profiteerde ook van een redelijk goede verbinding met het Afrikaanse achterland, waarvoor de haven zeer van pas kwam zoals in de jaren zeventig van de vorige eeuw nog werd aangetoond door de overblijfselen van een monumentale pier uit de Romeinse tijd⁵. Er moet derhalve ook een compleet havensysteem aanwezig zijn geweest met kades, magazijnen, tanks, werkplaatsen en kantoren. Tot op heden is daar in Thapsus nog niets van terug gevonden.

De haven.

In de jaren negentig van de vorige eeuw deed de Tunesische historicus en archeoloog, Ameur Younes, systematisch onderzoek naar het oude Thapsus, inclusief de haven. Hij suggereerde dat de haven uit twee delen bestond: een havenbassin aan de noordzijde van de stad dat op natuurlijke wijze werd beschermd door een zandeiland en ten zuidoosten daarvan een groot, kunstmatig bassin dat werd beschermd door golfbrekers.
Deze situatie is geëvolueerd vanaf de Romeinse verovering van Afrika in 146 voor Chr. tot aan de 2e/3e eeuw na Chr. waarbij de enorme golfbreker met een lengte van ongeveer 1100 m en een volume van ca 130.000 m3 pas in de derde eeuw na Chr. gebouwd zou zijn door de keizers Gordianus I, II en III ⁶. Hun regeerperiode was overigens zo kort dat de dam nooit helemaal voltooid werd⁷.

Portus Pristinus

De oudste haven aan de noordzijde was Portus Pristinus (vroegere haven). Deze haven werd aan de noordoost zijde afgebakend door een laag eiland dat nauwelijks bescherming gaf aan de voor anker liggende schepen. Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat er juist in deze haven nogal wat amforen en ankers zijn teruggevonden.
Aan de zuidkant van Portus Pristinus werden door Younes aan landzijde de restanten van gebouwen uit de Romeinse tijd geïdentificeerd als onderdeel van de kunstmatige entrée van de haven. Waarschijnlijk door verzanding is er niets teruggevonden aan de tegenover liggende zijde op het eiland.
Twee auteurs uit de oudheid, Diodorus Siculus⁸ en Pseudo-Caesar⁹ vertellen ons dat in de haven van Thapsus oorlogsschepen waren ondergebracht. De eerste, hoewel hij geen tijdgenoot was van de gebeurtenissen die hij beschreef (1e eeuw voor Chr.), deelt ons mee dat Agathocles¹⁰ tijdens zijn expeditie tegen Carthago (311-310  voor Chr.) de havensteden van Byzacene had willen onderwerpen. Na de verovering van Hadrumetum, zeilde hij naar Thapsus en nam hij de macht over. Het is waarschijnlijk dat zijn schepen een schuilplaats hebben gevonden in de haven van de stad.
De tweede auteur, een ooggetuige van Caesar, vertelt dat de schepen onder bevel van de eigenaar Caius Vergilius lagen afgemeerd in de haven van Thapsus voor de komst van Caesar in deze stad en de grote slag van 46 voor Christus. Het is waarschijnlijk dat de oorlogsschepen van Agathocles schuilden in de Portus Pristinus, beschermd door het lage zandeiland en dat die van Vergilius ofwel in de Portus Pristinus dan wel buitengaats aanmeerden in de zgn. ante portum (voorhaven).

Ante portum (voorhaven)
De Portus Pristinus bood een ondiepe ankerplaats (tussen 1 en 2,5 m) en was niet geschikt voor koopvaardijschepen om daar aan te meren. Dus gingen deze voor anker in de voorhaven gelegen ten westen en noordwesten van de oorspronkelijke haven waar barcae (kleine bootjes) zorgden voor het laden en lossen van hun goederen. Schepen lagen hier vrijwel onbeschermd en er is dan ook tamelijk veel archeologisch materiaal uit de eerste eeuw voor Chr. gevonden in de vorm van ankerschachten, soms in de nabijheid van het vergane schip waar het anker bij hoorde en een grote hoeveelheid scherven van amforen en aardewerk.
Om die reden werd er lang voor de grote, nieuwe golfbreker werd gebouwd een kleine, licht gebogen golfbreker van circa 91 meter gebouwd aan de zuidwest zijde van de voorhaven (zie figuur 3). Deze lag in dieper water dan Portus Pristinus en bood schepen meer bescherming tegen de noordoosten wind. Waarschijnlijk werd vanaf die tijd Portus Pristinus niet meer gebruikt als commerciële haven.

Portus Novus (nieuwe haven)
Portus Novus was een kunstmatige haven, gelegen ten zuiden van de Portus Pristinus die werd gevormd door een grote golfbreker die, ten zuiden van de kleine golfbreker, vanaf de kust over een lengte van 1100 meter van west naar oost de zee in stak en een vuurtoren.
Hierdoor ontstond een havenbassin van 63 ha dat op sommige plaatsen meer dan 10 meter diep was en waarmee een antwoord kwam op de groei van de commerciële activiteiten gekoppeld aan de economische ontwikkeling van de stad in 2e eeuw na Chr.
De golfbreker bestond uit een onshore deel, 147.5 m lang (de zwarte streep in figuur 3) en het offshore deel van 936 m dat onder water ligt. Het onshore deel is geheel verdwenen onder de moderne golfbreker van onze slimme ingenieurs die de zeer waardevolle oude caisson constructie hebben gebruikt als fundering voor de moderne golfbreker. Het offshore deel is nog steeds onder water te vinden en goed zichtbaar op de GE foto (zie punt “4137” op figuur 6).
Algemeen wordt er vanuit gegaan dat deze is gemaakt van Romeins beton, alhoewel de site ook bezaaid ligt met natuurlijk gesteente. Over de verklaring en de oorspronkelijke vorm lopen de meningen sterk uiteen.
A. de Graauw, expert op het gebied van moderne en antieke havenbouw¹¹ laat ons de volgende logische opties zien:

De golfbreker zou kunnen gemaakt zijn van:

1. uitsluitend gestorte rotsen en puin; 
2. caissons gevuld met marine beton (zgn. verticale golfbreker); 
3. caissons gevuld met marine beton met een rug van puin aan de zijde waar de golven inslaan; 
4. caissons gevuld met marine beton op een heuvel van puin;

Op basis van een studie over de wind- en golfstromen rondom Thapsus is de Graauw van mening dat het hier gaat om optie drie: een verticale golfbreker met aan de noordzijde, waar de golfslag doorgaans vandaan komt, een rug van puin. Hij vermoed dat de gehele golfbreker volgens optie 2 (onshore) en 3 (offshore) is gebouwd.
De Graauw is het dus niet eens met ene Davidson¹² die in 1966, samen met Yorke, ter plaatse was en verslag doet van zijn bevindingen: ”Het zichtbare deel van de constructie is duidelijk gemaakt volgens het klassieke Vitruviaanse proces¹³ van beton gieten in houten caissons. Dit wordt bevestigd door de aanwezigheid van gaten in het nog aanwezige deel van de golfbreker, die ooit de zijkanten van een caisson aan elkaar verbonden. Het deel van de golfbreker dat zich onder water bevindt is gemaakt volgens een ander Romeins procedé. Hierbij werden losse rotsen vanaf karren of boten op de juiste plaats gestort zodat er een rug van steenpuin ontstond die de golven brak en een beschutting tegen het weer bood”.

De vuurtoren
De vuurtoren bevindt zich ca. 125 meter ten zuidoosten van het einde van de grote golfbreker op een diepte van 7,5m. R. Yorke identificeerde het als een verdedigingswerk of een vuurtoren! Het verzonken metselwerk heeft bijna de vorm van een cirkel met een omtrek van 197 meter. Het is gebouwd van beklede betonblokken die identiek zijn aan die van het ondergedompelde deel van de golfbreker. De oorspronkelijk vorm van de vuurtoren zou het mogelijk maken om schepen uit alle richtingen de ingang van de Portus Novus te wijzen.

De zuidelijke golfbreker
Ten slotte is er nog een golfbreker die de zuidelijke stadsmuur verlengt tot in zee. De ruïnes hiervan bevinden zich zo’n 580 meter ten zuiden van de grote golfbreker. Deze pier was opgetrokken uit grote blokken en had een lengte van circa 300 meter. Volgens het metselwerk hebben we hier te maken met een Romeinse pier die waarschijnlijk, door het ontbreken van houten versterkingen, dateert uit een periode voorafgaand aan de bouw van de grote golfbreker.

De pier werd oorspronkelijk gebouwd om de stadsmuren vanaf de oever te verlengen in zee en daardoor beter te kunnen beschermen; en na de bouw van de grote pier kreeg het daarnaast de rol om het grote havenbekken van de Portus Novus af te bakenen over een lengte van 580 meter.
Met zijn verschillende bassins kan de haven van de stad Thapsus tot de één van de grootste havens van het Romeinse rijk worden gerekend. De ruïnes van de kunstmatige ingang van de Portus Pristinus, evenals die van de kleine golfbreker en degene die de stadsmuur in zee verlengt geven nieuw bewijs van de opmars van de overzeese handel.

Wat importeerde en exporteerde Thapsus?
Thapsis importeerde marmer en Afrikaans sigillata keramiek (roodbruin aardewerk) vanuit het binnenland.
Tijdens onderzoek zijn er fragmenten van wit en gekleurd marmer gevonden in de stad. Op basis van kleur en korrelgrootte zijn vaak de oorspronkelijke Afrikaanse en Mediterrane steengroeven te lokaliseren. Zoals de steengroeve Filfila (kaap van Guard in Algerije) en de Sumitthu steengroeven (Chemtou in Tunesië). Het is bijna zeker dat de platen en blokken marmer waarvan fragmenten in Thapsus zijn gevonden over zee zijn aangevoerd in de Romeinse tijd.

Het gevonden aardewerk kwam ook uit het binnenland en werd geproduceerd in werkplaatsen in Noord Tunesië en West- Byzaceen tussen het jaar 150 en de 4e eeuw na Chr. Waarschijnlijk werd het over land gestuurd naar de haven van Carthago en vanuit daar overzee naar Thapsus omdat er zowel in het ante portum als in de Portus Pristinus veel scherven van Afrikaanse aardewerk zijn gevonden.
Vanuit het buitenland werd marmer en graniet geïmporteerd en keramiek en olijfolie geëxporteerd. Marmer werd geïmporteerd uit Klein-Azië (bigio africanato¹⁶), het zuiden van de Peloponnesos (rosso antico) en uit Italië (grijs). Graniet kwam uit Elba.
De granieten zuilen en platen en blokken marmer zijn dus per schip naar Thapsus verzonden.
Ook werd er keramiek geïmporteerd uit de Italiaanse streken Campania en Toscane, net als de in Thapsus gevonden wijnamforen. Waarschijnlijk werd een groot deel van dit keramiek gebruikt door de Conventus Civium Romanorum¹⁷ die vermoedelijk sinds de alliantie met Rome vanaf de derde Punische oorlog in de stad was gevestigd.
In de voorhaven van Thapsus zijn verschillende soorten wijnamforen gevonden. Deze waren geproduceerd vanaf de tweede eeuw voor Chr. tot aan eind eerste eeuw na Chr. zowel langs de gehele Tyrreense kust van Italië (Etrurië, Lazio, Campania en Samnium) als in het oosten (Cos, Cnidu, Myndos). Veel van deze wijn zal gedronken zijn door het eerder genoemde conventus.
Dankzij de ager thapsitanus (velden van Thapsus) werd er ook veel olie geëxporteerd.

De stad

Van de stad zelf is nog maar weinig bewaard gebleven. In 1835 schreef Sir Grenville Temple over Thapsus in ‘Excursions in the Mediterranean’: “In Tunis had ik diverse schitterende beschrijvingen ontvangen van de uitgebreide overblijfselen van de stad, en nu voel ik me heel erg teleurgesteld omdat ik er zo weinig van zag en de weinige die ik waarnam waren in een perfecte staat van ontbinding.”
Ene Guérin schreef:”De beroemde stad Thapsus is nu compleet vernietigd. Het land waarop het stond is volledig agrarisch zodat het bewijs van huizen en openbare gebouwen totaal is verdwenen. (..) De boeren gebruiken de stenen van oude gebouwen die ze her en der vinden om lage muurtjes te bouwen die hun landerijen van elkaar scheidt.”
Deze verslagen zijn wel erg zwartgallig. Er zijn wel degelijk nog fragmenten te zien in Thapsus: de drievoudige vesting, cisterne (waterreservoirs), de restanten van het amfitheater, restanten van antieke gebouwen waaronder een badhuis en naastgelegen villas, een Punische begraafplaats en....... de haven.

Gelukkig is er ook nog het goede nieuws dat het in de vergetelheid wegzakken van de monumenten van Thapsus wellicht een halt wordt toegeroepen. In maart 2019 zijn er begonnen met de restauratie begonnen van de grote Romeinse villa naast het badhuis in Thapsus. Het eerste begin is er.

• Bronnen
• - Ameur YOUNES (Université de Tunis)- Quelques aspects de l'activité du portus thapsitanus antiquus: 2000
• - Ameur YOUNES (Université de Tunis)- l'installation portuaire à Thapsus mise au point à partir des textes anciens et de la documentation archéologique: 1999
• - Arthur de Graauw - www.AncientPortsAntiques.com
• - https://www.romeartlover.it/Thapsus.html
• - https://www.casadevelazquez.org/recherche-scientifique/fouilles-archeologiques/thapsus-rass-dimass-tunisie/presentation-et-objectifs/
• - https://portuslimen.eu/site/thapsus/ by N. Carayon
• - DAVIDSON, D., 2014, “The Enigma of the Great Thapsus Harbour Mole”, International Journal of Nautical Archaeology, 43.1, (p 35-40).
• - YORKE, R. et al. (1966) « Cambridge expedition to Sabratha, 1966 report » Cambridge, (43 p).
• 
  
  Noten
• 1: De Carthagers werden door de Romeinen 'Puniërs' genoemd; deze naam is afgeleid van 'Feniciërs’.
• 2: Foto - https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b530589500
• 3: Plinius de oudere (HN V, 3)
• 4: Plinius de oudere (HN V, 24-25) Vertaling: ‘Byzacium is de naam van een district dat 400 kilometer in omtrek is, en opmerkelijk vanwege zijn extreme vruchtbaarheid, aangezien de grond het door de landman gezaaide zaad honderdvoudig teruggeeft. Hier zijn de vrije steden Leptis, Adrumetum, Ruspina en Thapsus; en dan Thenæ, Macomades, Tacape en Sabrata die de Kleine Syrtis aanraken; naar welke plek, vanaf de Ampsaga, de lengte van Numidia en Afrika is 580 mijl, en de breedte, voor zover is vastgesteld, 200.’
• 5: Younes 1999a, 234.
• 6: Gordianus I, II en III waren afkomstig uit de provincie Afrika en regeerden van 238- 244 na Chr.
• 7: Davidson & al. (2014), p. 38
• 8: Diodorus Siculus (ca. 90 v.Chr. – ca. 30 v.Chr.) historicus; Historische Bibliotheek, 20. 7017
• 9: Bellum Africum, 28. 1
• 10: Een tiran van Syracuse 361-289 v.Chr.
• 11: Arthur de Graauw, Nederlands/Frans havenbouwkundig ingenieur: https://www.ancientportsantiques.com/
• 12: D.P. Davidson en R.A. Yorke: The Enigma of the Great Thapsus Harbour Mole (2014) en YORKE, R. et al. (1966) « Cambridge expedition to Sabratha, 1966 report » Cambridge, (43 p).
• 13: Zie A. De Graauw: https://www.ancientportsantiques.com/ancient-port-structures/vitruvius/
• 14: Foto: Romeartlover.it/
• 15: Foto: Rijksmuseum van Oudheden , Leiden
• 16: Beige marmer.
• 17: Vereniging van in de provincie wonende Romeinse burgers.
• 18: Foto: arpamed.fr
• 19: Foto: Wikimapia.org