Romeinse handelsschepen

Als we spreken over havens, in ons geval Romeinse havens, hebben we het meestal over tijdelijke anker-of aanlegplaatsen waar schepen werden gelost of geladen. In de meeste gevallen was de haven niet een eindpunt maar vervolgde een scheepslading zijn reis met een ander voertuig, over de weg of over water naar het achterland.

Het grote assortiment artikelen dat jaarlijks overzee werd vervoerd vroeg om diverse typen schepen. Een schip dat graan vervoerde zal aan andere eisen moeten voldoen dan een schip voor hout, amforen of marmerblokken (zie ’Marmer voor Rome’). Alleen al om economische redenen zal een overzees transport grote en zware ladingen vervoeren. De wendbaarheid en de diepgang van zo’n zeeschip bepaalden dan in hoeverre dat schip wel of niet kon afmeren of voor anker moest gaan. In dat laatste geval zullen weer andere, kleinere bootjes de lading van en naar de wal moeten brengen. De geloste goederen reisden dan in tweede instanties via een rivier of kanaal naar hun volgende bestemming met behulp van schepen die geschikt waren om smallere en ondiepe waterwegen te bevaren.
Uit geschreven bronnen kennen we vele van deze schepen en ook de restanten van diverse gezonken scheepswrakken geven ons een idee over wat voor boten we het hebben. Daarnaast staan er natuurlijke vele schepen afgebeeld op mozaïeken, muurschilderingen enz. Het is alleen de vraag hoe betrouwbaar deze afbeeldingen zijn. Vaak diende zo’n afbeelding van een schip slechts als entourage bij het vertellen van een andere boodschap en waren vaak in contour afgebeeld. Natuurlijk waren er ook kunstenaars die de complexe architectuur van bepaalde schepen in detail weergaven, zoals de maker van het mozaïek waarop we de boeg zien van een groot vrachtschip aan de kade van Portus, de haven van Rome.
Veel ontwerpers maakten gebruik van modelboeken zonder de schepen te kennen of gezien te hebben en zonder de ambitie ze zo getrouw mogelijk weer te geven. Meestal was de boodschap die de afbeelding moest overbrengen belangrijker dan de correcte afbeelding van het juiste schip.
In dit artikel willen we kijken naar één van de belangrijkste, overgeleverde catalogi van Romeinse scheepsmodellen uit de oudheid waarop we tot de dag van vandaag een afbeelding of gevonden wrak kunnen classificeren. Daarnaast willen we enkele bekende en beroemde afbeeldingen van schepen die ogenschijnlijk reëel overkomen, analyseren op hun wel dan niet natuurgetrouwe weergave.

Het Althiburus mozaïek

In 1895 heeft men in een Romeinse villa bij de oude stad Althiburus (in het huidige Tunesië) een mozaïek gevonden waarop tal van schepen staan afgebeeld en met name worden genoemd. De afgebeelde schepen op dit mozaïek dienen duidelijk slechts om onderscheid te maken tussen de diversen scheepstypen.
Het Althiburus mozaïek wordt gedateerd in de derde eeuw na Chr. en laat een bijna wetenschappelijke nautische kennis zien in de vorm van 25 afbeeldingen van boten die tot in het extreme zijn geschematiseerd met bijhorende namen in het Latijn of Grieks. De Franse historicus en archeoloog Paul-Marie Duval heeft de schepen genummerd en beschreven². Het mozaïek is volgens ingewijden een van de meest volledige en nauwkeurige catalogi van handelsschepen die de Latijnse oudheid ons heeft nagelaten³.

De modellen

1 en 2 Corbita – een groot rond en symmetrisch vaartuig met een hoge romp, een centrale mast en voorin een, gewoonlijk schuin geplaatste, artemon (voorzeil).
Dit type vaartuig, het meest voorkomende schip in de commerciële scheepsvaart, was aangepast aan zwaar vervoer over zee en behoort tot de grote familie van de naves onerariae (massieve, zwaar beladen vrachtschepen die ook werden gebruikt voor troepen verplaatsing).

 

3 Ponto – een groot asymmetrisch koopvaardijzeilschip met een naar voren stekende kiel, met twee masten en zonder roeispanen. Waarschijnlijk afkomstig van de zuidkust van Gallië.
18 Ponto, Kano versie van 3

 

4 Cladivata – een groot asymmetrisch koopvaardijschip met twee masten, zonder roeispanen, betrekkelijk slank en met een groter zeiloppervlak dan de Ponto.

 

 

5 Catascopus (of catascopiscus) – een escorte vaartuig met zeil en roeispanen en een zeer prominente boeg. Het scheepje valt in de categorie navis speculatoria (verkenningsvaartuig) en werd gebruikt ter ondersteuning van de oorlogsvloot en de politie ter zee.

 

6 Hippago - een symmetrisch schip voor het vervoeren van paarden. Het was een roeiboot met een hoekige romp en een vlakke bodem. Een schip voor de binnenwateren.

  

 

7 en 8 Tesseraria – een lichte en snelle boot, zowel symmetrisch (7) als asymmetrisch (8).

 

 

9 Celes (of Celox) – een snelle en lichte roeiboot die gebruikt werd als koerier bij de zee politie of bij oorlogsvloten.

 

10 Musculus – een vrij korte roeiboot met een spitse boeg die als een ‘musculus’ (muisje) door het water gleed.

 

 

 

 
11 Myoparo – een licht open schip met zeilen en roeispanen; met een kleine, schuin naar voren hellende mast. Een soort middelgroot fregat dat vaak werd gebruikt door piraten.

 

 

12 Prosumia – een klein schip met een puntige boeg, roeispanen en een, in verhouding tot de romp, klein zeil. Waarschijnlijk gebruikt als verkenningsvaartuig en voor het vervoeren van passagiers.

 

 

 

13 Actuaria ⁴– een koopvaardijgalei met zeilen en roeispanen gebruikt voor snelle verbindingen. Het schip was uitgerust met 30 tot 50 roeispanen. Soms voor militaire doeleinden gebruikt.
De actuariola was een kleine actuaria uitgerust met 10 roeispanen.

 

 

 14 Ratis ⁵ – oorspronkelijk een vlot, daarna een eenvoudige brede en platte roeiboot zonder dek.

 

 

15 Stlatta – een grote rivierboot.

 

 

16 Vegeiia – een grote langgerekte boot, mogelijk Gallisch van oorsprong. Zeer zeldzame tuigage en wellicht alleen regionaal gebruikt.



17 Placida – een pleziervaartuig met roeispanen voor kalmere wateren. Het had een langwerpige vorm met omgekeerde boeg en terugwijkende romp.

 

 

19 Cydarum – een asymmetrische boot voor visserij of handelsdoeleinden uit de eerste eeuwen na Chr.⁶

 

 

20 Horeia - een grote, hoekige boot met een spiegelboeg, gebruikt voor de visserij of voor het vervoer van goederen. Zowel roeiboot als lichte zeilschip ⁷.

21 Celox (of Celes) – een snelle en lichte militaire boot met roeispanen, gebruikt als koerier bij de politie ter zee of binnen oorlogsvloten.

 

22 Celsa - een licht roeiboot, vergelijkbaar met de celox, maar met een zeer hoge boeg.




23 Paro - een licht vaartuig, waarschijnlijk met gemengde voortstuwing, dat vaak door piraten werd gebruikt, maar dat door oude schrijvers weinig wordt genoemd, hetgeen een aanwijzing is voor zijn zeldzaamheid.

 

24 Amfoor schip (geen specifieke naam) – een lang schip dat laag op het water lag, waarvan het silhouet doet denken aan een dolia⁸-schip, waarvan de lading werd aangevuld met amfora's.

 

25 Aperta - een boot of open handelsschip, van een verder onbepaald type.

 

 

Met bovengenoemde figuratieve afbeelding is voorzichtigheid geboden. Al te vaak zijn tekeningen van oude schepen meer gericht op een decoratief effect dan op nauwkeurigheid. De visuele lijst van het Althiburus mozaïek wordt daarom vaak naast de encyclopedische opsomming gelegd die we kennen van de Romeinse schrijver en taalgeleerde Aulus Gellius⁹. Ook hij noemt een tiental veel voorkomende boottypes. Met name de corbita, de ponto en de actuaria, die in het gehele Middellandse-Zeegebied als vrachtschepen voorkwamen, springen in het bijzonder in het oog. In de Middellandse Zee waren ook andere scheepstypen bekend die niet voor de overzeese handel werden gebruikt, zoals de paro en de myoparo, die blijkbaar populair waren bij piraten, en waartegen de catascopus / catascopicus, de celox / celes of de prosumia konden worden ingezet. De hippago en de horeia / horiola (verkleinwoord) waren zeer gespecialiseerde boten, terwijl de ratis / ratiaria (vergrotend), de cydarum, de slatta en de placida werden gebruikt op binnenwateren en rivieren of op zee.

De cucuron graffiti

In de tachtiger jaren van de vorige eeuw werd er in het Franse plaatsje Cucuron een Gallo-Romeinse huis opgegraven, de zogenoemde villa Viély, waarin zich op de eerste verdieping een graffito bevond van een koopvaardijschip van het type Corbita. De graffito, met een droge naald getekend op een roodachtige-oker gepleisterde muur, stamt uit de jaren 70 na Chr. en werd door de Franse maritiem archeoloog Patrice Romey beschouwd als “een uitzonderlijk werk dat een speciale en zelfs unieke plaats inneemt onder de vele scheepsgraffiti die in de antieke wereld zijn gevonden”¹¹.
De villa, ver van een maritieme context of een rivier die bevaarbaar was voor het afgebeelde schip, is weliswaar slechts gedeeltelijk opgegraven, maar niets wijst erop dat zij speciaal bestemd zou zijn geweest voor het houden van bijeenkomsten van zeelieden of reders. Integendeel, er is alle reden om aan te nemen dat deze graffito een privé-passie was.
Uit onderzoek is gebleken dat de villa, die ook uit de eerste eeuw na Chr. stamt, al snel veel last had van vocht op de begane grond waardoor de bewoners naar de eerste verdieping moesten verhuizen. De graffito houdt dus verband met de privébewoning op de eerste verdieping. Ook heeft de kamer waar de graffito is gemaakt gewone afmetingen en wijst niets op een ceremonieel gebruik of een feestelijke ontvangstruimte.
De graffito kon worden gereconstrueerd uit 525 gevonden fragmenten die een paneel vormden van 170 cm hoog bij 107 cm breed. In één van de kamers ernaast zijn deeltjes gevonden van een tweede scheepsgraffito in identieke stijl en detaillering. Helaas waren hier te weinig stukjes om er een geheel van te kunnen maken.
We hebben hier dus te maken met een iconografisch programma dat één enkel thema uitdrukt: schepen die losstaan van elke verhalende achtergrond en die bovendien tot stand komen door insnijding, een populaire en spontane techniek die hier wordt omgevormd tot verfijnde beelden uitsluitend bestemd voor het plezier van de meester van het huis.

Het Cucuron schip is min of meer symmetrisch en behoort tot de grote familie van corbitae. Het valt meteen op dat het nogal verschilt van de manier waarop andere afbeeldingen zijn weergegeven, zoals bijvoorbeeld het schip Europa (zie figuur 7). Terwijl de laatst genoemde, met zijn snelle penseelstreken, het schip en de bemanning in hun dagelijks leven in contouren afbeeldt wijkt het Cucuron-schip opzettelijk af van deze levendige en populaire stijl.
Zoals alle graffiti gebruikt het Cucuron-schip lijnen en arceringen om herkenbare elementen weer te geven, maar zoekt hierbij weldoordacht naar harmonie, voornamelijk door het spel van symmetrie en ritme, waardoor het, volgens Patrice Pomey, "een geheel eigen karakter krijgt binnen een expressietechniek die gedomineerd wordt door spontaniteit"¹².
De detaillering en kwaliteit maken deze afbeelding tot een uitzonderlijk werk waarvoor tot op heden geen equivalent uit de antieke wereld bekend is.
De vraag is in hoeverre de Cucuron graffito een realistische weergave is van echte modellen?
Op basis van analyse bleken diverse elementen realistisch te zijn weergegeven, terwijl andere delen van het graffito door de gestileerde vorm waren vertekend of zelfs verzonnen.

De exacte analyse van deze weergave zullen we later, in een apart artikel, beschrijven. We kunnen wel concluderen dat deze grote ingekraste tekening bijzonder goed is gemaakt en de verfijning van een schilderij evenaart.
Men kan zich ook afvragen waarom de opdrachtgever de bovenverdieping van zijn villa niet gewoon met fresco's heeft versierd, temeer daar in de residentie ook 141 fragmenten van beschilderd pleisterwerk (met kandelabers en geometrische motieven) zijn ontdekt? Het antwoord is waarschijnlijk: omdat een "klassieke" marine schildering, zoals die waarin marines koude muren omtoveren tot weelderige zeegezichten, ongetwijfeld een publiek van vrienden zou hebben behaagd, maar niet de geest van de opdrachtgever. Deze heeft de graffito vermoedelijk laten maken om zijn kennis van schepen tentoon te spreiden, alhoewel hij, gezien de vele eigenaardigheden of het ontbreken van belangrijke elementen van de tuigage, tegelijkertijd laat zien niet echt over een grondige kennis van schepen te beschikken. De Cucuron graffito lijkt de mijmering van een intellectueel te illustreren over schepen waar hij eigenlijk weinig van wist.
Zonder er meer over te kunnen vertellen, is het ongetwijfeld in de eerste plaats voor zichzelf dat deze door schepen gefascineerde landeigenaar dit unieke werk tot een groot schilderij voor zijn interieur heeft laten maken.

Het jaagpad van Cabrières-d’Aigues.
Zoals reeds vermeld konden veel zeeschepen vanuit een zeehaven meestal niet rechtstreeks met hun lading doorvaren naar de uiteindelijke bestemming. De lading werd dan op de kades gelost en direct (of later) in kleinere schepen overgeladen. Dit konden kleinere zeil-of roeiboten zijn of zelfs schepen die vanaf een zogeheten jaagpad werden voortgetrokken.
Ongeveer 10 km ten noordoosten van Cucuron, in Cabrières-d’Aigues, aan de zuidelijke voet van de Luberon, zijn in 1886 de restanten gevonden van een Romeins funerair monument uit de 2e/3e eeuw na Chr.

Naast het boven getoonde reliëf dat 148 cm breed en 58,2 cm hoog is, waren er verder fragmenten van een koets die wordt getrokken door een ezel en van gestapelde amforen. In figuur 10 zien we hoe een bark, geladen met twee vaten, door drie halciarii (bootslepers), waarvan er nog maar twee zijn bewaard gebleven, onder een uitstalling van amforen.
De hele transportscène ademt een sfeer van realistische directheid. Moeten we dit zien als een authentieke weergave of liever als een symbolische voorstelling die de uitdrukking van de handeling (de professie van de grafeigenaar) moest versterken?

We zien hier een stevige boot, geschikt voor transport over lastige waterwegen, van een kleine tonnage dat nauwelijks voldoende is om twee vaten te vervoeren. De halcarii zijn realistisch weergegeven met een uitdrukking van de harde arbeid die op hun bebaarde gezichten is te lezen. Het directe vasthouden van de roerriem door de matroos bevestigt het idee van een kleine boot waarvan de bemanning, evenals de vaten, op schaal zouden zijn. Alleen de dikke sleepmast lijkt flink uit verhouding.
Van dit soort scheepjes waren er diverse, veelal streekgebonden, versies. Het scheepje op het Cabrières-d’Aigues reliëf zou een linter¹⁷ kunnen zijn. Alhoewel de voorstelling vrij realistisch lijkt weergegeven zijn er over de functionaliteit van de getoonde boot echter nog wel wat aanmerkingen te maken. De zeer uitgesproken ronding van de bodem van de boot lijkt ongeschikt voor de ondiepe bedding van kleine rivieren of waterwegen. Een vlakke bodem zou hier veel geschikter zijn.
Het trekken van een licht beladen en robuuste boot lijkt te wijzen op een snelle stroming van het water en de tonnen lijken te hoog in verhouding tot het zwaartepunt van het vaartuig, waardoor het geheel instabiel dreigt te worden en zelfs gevaarlijk.
Op grond van deze elementen mogen we concluderen dat de boot van Cabrières-d'Aigues, ondanks de ogenschijnlijke realistische elementen, er wellicht toch heel anders uitzag dan hij hier is weergegeven.

In tegenstelling tot deze figuratieve voorstelling vertoont een ander schip op het nu verloren gegane grafmonument van een koopman dat in Aarlen is gevonden (zie figuur 12), een stapeling van vaten zoals die nog steeds in wijnkelders wordt gebruikt en waarbij de ronding van elk vat in een opening in de onderste rij past. De boot ziet er misschien niet groot uit, maar hij is geladen met veel vaten.
Op grond van deze parallellen is het waarschijnlijk dat de boot van Cabrières de vaten niet per twee vervoerde, maar in grote partijen, waarvan de twee afgebeelde vaten slechts symbolen zijn.
Ook vanuit een eenvoudig economisch gezichtspunt is het moeilijk in te zien welk belang een vervoerder erbij zou hebben gehad om vier man in te zetten voor het vervoer van slechts twee vaten. Een goed aangekoppelde muilezel met een koetsier zou dat, tegen veel lagere kosten, ook  hebben kunnen vervoeren. "De lading van een gemiddeld binnenvaartschip [10 ton] kan worden vergeleken met wat 30 karren, getrokken door bijna 300 muilezels, kunnen dragen", zegt François de Izarra¹⁹.
Ook al had de boot van Cabrières waarschijnlijk een lagere capaciteit dan 10 ton, dan nog was het vervoer per boot in dit geval aanzienlijk voordeliger dan met karren.

• Bronnen
• - Romain Sauterel-Iconographie romaine majeure de la navigation en Gaule narbonnaise et dans le bassin rhodanien, Lausanne 2019
• - Patrice Pomey-Le navire de Cucuron. Un graffito décoratif
• 
  
  Noten
• 1: Collectie Musei Capitolini, Rome (3e eeuw na Chr.)
• 2: Paul-Marie Duval (Parijs 1912-Versailles 1997), Mélanges d’archéologie et d’histoire, tome 61, 1949, p. 119-149.
• 3: Gauckler-Monuments et mémoires de la Fondation Eugène Piot, tome 12, fascicule 1, 1905, p. 145
• 4: De term actuaria is in het algemeen de benaming voor elk zeevarend schip.
• 5: De eenvoud van dit vaartuig heeft ertoe geleid dat de naam in de loop van de tijd algemeen gebruikt is om een grote verscheidenheid van riviervaartuigen aan te duiden, zoals lichters die in rivierzeehavens worden gebruikt, aken met geringe diepgang en sleepmasten voor het bedienen van moeilijke waterwegen, of zelfs kleine boten voor het verbinden van de twee oevers van een rivier.
• 6: Cydarum is waarschijnlijk een soortnaam geworden, althans in de regio, om barkassen met acht roeispanen en lichte schepen met zeilen en roeispanen aan te duiden.
• 7: Uit de scheepsarcheologie weten we dat deze horeia's in talrijke versies werden gebouwd die in lengte varieerden van ongeveer 6 tot 15 m.
• 8: Dolium (mv dolia) - Groot ovaalvormig aardewerk voor transport van goederen (meestal wijn).
• 9: Aulus Gellius (130-180 na Chr.), De Attische Nachten, boek X, hoofdstuk XXV, 5.
• 10: Statio 23: de schippers en handelaren uit Syllectum (Tunesië).
• 11: 11: Patrice Pomey (1943 – 2021), « Le navire de Cucuron. Un graffito décoratif » - 1993, p. 149.
• 12: Pomey, 1993, p. 152.
• 13: Graffito uit Pompeï (casa della nave Europa). Tekening uit Pomey, 2005, p. 67.
• 14: Archeologische reconstructie uit Freire & alii 2007, pl. VII.
• 15: Model overgenomen uit: Bonino 2015, p. 45.
• 16: Musée Lapidaire d'Avignon.
• 17: Een in de literatuur genoemde boot van Gallische oorsprong in gebruik in binnenwateren.
• 18: Foto overgenomen uit: Marlière Elise, L’outre et le tonneau dans l’Occident romain, Mergoil, Montagnac, 2002, p. 125.
• 19: Izarra 1993, p. 81.
• 20: Het schip, genoemd Mandirac 1, (gevonden als wrak) wordt gesleept over de rivier de Aude.