Romeinse haven als speelplaats voor kinderen

Een verslag van Gerard Huissen

Enkele weken geleden kreeg ik een bericht onder ogen van het magazine Archaeology News Network, met de titel ‘Jewel of Roman Empire faces Libya dangers’. (‘Parel van het Romeinse Rijk ziet gevaar voor Libië onder ogen). Het betrof hier een artikel over de Romeinse havensteden Sabratha en Leptis Magna in Libië. Deze twee havensteden worden, net als overigens alle andere oudheidkundige opgravingen in het land, hevig bedreigd na de val en moord op president Qadhafi die gevolgd werd door een burgeroorlog.

De twee oude havensteden, die op de UNESCO werelderfgoed lijst staan, liggen een jaar na de gevechten tussen rivaliserende groepen, nog steeds bezaaid met patroonhulzen. De plaatselijke bewoners zeggen dat er sluipschutters waren gepositioneerd op de top van het amfitheater van Sabratha, ooit een kroonjuweel van het Romeinse Rijk. Achttien eeuwen na de bouw is het bloedvergieten weer terug in de arena. Negenendertig doden en meer dan driehonderd gewonden. De sites liggen er nu na de strijd verlaten, gehavend en door onkruid overwoekerd bij. Op het strand vlakbij Sabratha vertrekken de bootvluchtelingen massaal naar Europa. Hoe anders was dat 65 jaar geleden.

De Romeinse haven als pretpark voor kinderen.
In Nederland, waar dit digitale magazine wordt gemaakt, krijgt de redactie vaak de hulp van vrijwilligers die ons belangeloos helpen. Eén van die vrijwilligers is Simona Bombarda, een in Nederland wonende Italiaanse die in Libië is geboren. Zij vertelde mij vorig jaar dat ze als kind vaak samen met haar ouders en zusters naar de opgravingen van ofwel Sabratha, dan wel Leptis Magnum ging, niet als geïnteresseerde in oudheid, maar om te spelen en te picknicken. De details kon zij zich niet zo goed meer herinneren. Haar jongste zuster, die in Rome woonde, zou mij veel meer kunnen vertellen en beschikte ook wellicht nog over foto’s die haar vader toentertijd had gemaakt. Op dus naar Rome en zien wat haar zuster Francesca mij kon vertellen.
Maar laat ik eerst, misschien ten overvloede, wat achtergrond informatie meegeven over de toenmalige situatie in Libië:

Libië kwam na het einde van de Romeinse heerschappij (ca.670 AD) onder invloed van de Islam en werd in 1551 onderdeel van het het Ottomaanse Rijk.
In 1911-1912, in de Italiaans-Turkse Oorlog tussen het Ottomaanse Rijk en Italië, veroverde Italië de drie Ottomaanse provincies Cyrenaica, Tripolitanië en Fezzan, en voegde die samen tot de kolonie Italiaans-Libië.

Aangemoedigd door Mussolini arriveerden in oktober 1938 20.000 Italiaanse landverhuizers, om in het woestijnland een bestaan als landbouwer op te bouwen. Deze ventimilli vormden in de beleving van de fascisten de voorhoede van wat in de jaren zestig moest zijn uitgegroeid tot een kernbevolking van 500.000 mensen.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog verdreef het Britse leger de Italianen en hun Duitse bondgenoten uit het land. De provincies Tripolitanië en Cyrenaica in het oosten kwamen onder Brits militair bestuur, terwijl in het westen Fezzan onder Frans militair bestuur viel. Dit ging door onder een mandaat van de Verenigde Naties (VN) tot 1950.

Op 24 december 1951 werd door de VN, in samenspraak met de lokale stammen, het onafhankelijke Verenigd Koninkrijk Libië gesticht met Idris I als koning.
In 1959 werden aanzienlijke olievoorraden in Libië ontdekt. Hierdoor werd een van de armste landen ter wereld plotseling zeer rijk. Onvrede groeide echter bij sommige Libische facties, over het feit dat de rijkdom van het land zich concentreerde in de handen van koning Idris.

Op 1 september 1969 vond een staatsgreep plaats onder leiding van kolonel Moammar al-Qadhafi. Qadhafi vestigde een nationalistische en pan-Arabische dictatuur met een islamitische inslag. De oliewinning werd genationaliseerd en de Engelse en Amerikaanse ingenieurs moesten het land verlaten. Ook de 12.000 afstammelingen van de ventimilli, moesten in oktober 1970 halsoverkop het land verlaten. Bovendien werden alle Italiaanse bezittingen in Libië onteigend. Ook de familie Bombarda moest het land verlaten.

Interview met de gezusters Bombarda.

Francesca: “Wij zijn allemaal in Tripoli geboren omdat mijn ouders daar nu eenmaal woonden. Mijn vader, Maurizio Bombarda, was ook al in Libië geboren (voor dat de ventimilli kwamen-red.) en werkte in Tripoli waar wij dus ook zijn opgegroeid. In 1970 zijn we teruggegaan naar Italië omdat Qadhafi besloot de Italianen, die daar woonden, weg te sturen.”

Simona: “Onze vader kwam nog uit de koloniale tijd. Wij, de kinderen, hadden die amper of niet meegemaakt en we voelden ons dan ook een deel van de plaatselijke bevolking. Libië was ons ‘thuis’.“

Francesca: “In Libië was er, speciaal voor kinderen, niet veel te beleven. Daarom ging de familie, om maar iets te doen te hebben, op zondag vaak met ons naar Sabratha of Leptis Magna. We speelden daar en picknickten tussen de ruïnes. Het was er heel mooi. Een plaats om van te houden, vooral in het voorjaar. ’s Zomers was het er veel te warm, maar in de lente en ’s winters, op mooie dagen, was het ons pretpark waar we speelden op de oude muren, de ruïnes.”

Waren er nog meer mensen?

Francesca: ”We waren meestal met een heel gezelschap. Een groep vrienden met hun kinderen, baby’s. De ouders die de lunch verzorgden. Men hield van een wandeling door de ruïnes, at wat en daarna ging iedereen weer naar huis.”

Simona: “Onze vader liep daar vaak te fotograferen. Hij was nogal onder de indruk van de diverse mozaïek patronen die hij zag in Sabratha. Ik heb nog een kleed dat hij zelf heeft gemaakt met motieven die hij daar had opgepikt. Ik heb het uit nostalgie altijd gebruikt, het is daarom ook een beetje versleten. Maar ja, de herinnering blijft.”

Francesca: “In Sabratha was vooral het theater belangrijk, waar gewoonlijk op zomeravonden het Italiaans culturele centrum toneelstukken organiseerde. Eén van de mooiste die ik me herinner was geloof ik, Medea en Euripides. Muziekuitvoeringen kan ik me niet herinneren; het waren voornamelijk klassieke drama’s.”

Francesca: “Ik ben op mijn 13e jaar vertrokken uit Libië en nooit meer terug gegaan.”

Wat weet je van de eigenlijke haven van Sabratha of Leptis?

Francesca: "Ik weet het niet allemaal zo goed meer, ook een haven kan ik me niet herinneren in Leptis. Ik heb er naar mijn beste weten nooit iets van gezien.”

Simona: “Ik kan me dat ook niet herinneren. Leptis was vrij groot en we speelden maar op een klein stukje in het centrum.”

Francesca: “Inderdaad, het grootste deel van de stad lag niet aan het water. We speelden rondom het forum, waar de belangrijkste ruïnes stonden. De zee was daar ver vandaan. En wellicht was de haven ook niet meer te zien in die tijd omdat deze was dichtgeslibd door het sediment van de rivier die er naar toe stroomt. Of door de algemene verzanding. Nee, ik geloof niet dat je de vorm van de haven nog kunt zien.”

Wat dat laatste betreft hadden de beide dames geen gelijk zoals we hebben laten zien in het artikel van Ahmed Fergiani ‘Leptis Magna, de poort tot Afrika’.

Francesca vond nog wel enkele dia’s die haar vader in die periode heeft gemaakt (foto 5 en 6).

Inmiddels heeft de UNESCO in 2016 Libië als risicoland bestempeld. Ze heeft hier twee factoren voor gehanteerd: schade die al aangebracht is en kwetsbaarheid voor toekomstige vernielingen. Zij zegt: “Er zijn nog steeds gewapende groepen op deze sites aanwezig of in de directe omgeving”.
Experts vrezen dat het ergste voor de historische plekken van het land, zolang gewapende groepen nog strijden voor de heerschappij, nog moet komen.
“De archeologisch erfenis van Libië is in groot gevaar” waarschuwt Mohamad al-Chakchouki, hoofd van het North African country's department of antiquities.

Het onderhoud van de diverse opgravingsterreinen werd voorheen toevertrouwd aan experts uit westerse landen. Door de onveilige situatie van de afgelopen jaren komen deze experts niet meer en is dit onderhoud gestopt. Een Spaans archeologische missie heft recentelijk Sabratha bezocht en een contract getekend om diverse gebieden te restaureren waaronder het theater. “Maar of het werk ook zal worden uitgevoerd hangt af van de veiligheid van het gebied” zegt Mohamad Abu Ajela, een vertegenwoordiger van het stadskantoor van antiquiteiten.