De 'elleboog' die heerst over de Adriatische Zee

Als je Ancona aan de Adriatische kust bezoekt valt je meteen de gelijkenis op met die andere Italiaanse havenstad aan de Mediterrane kant, Civitavecchia. De mooie grote witte of grijze schepen, die de sporen dragen van water en wind, kunnen niet de onaantrekkelijke aanblik van containers verhullen en het drukke verkeer en lawaai zo typisch voor een gebied waar mensen en goederen staan te wachten om aan boord te gaan van een ferryboot. Tot zover geen attractieve toeristenstad. Maar toch, net als in Civitavecchia, heeft dit landschap buitengewone architectonische kenmerken. Je zult vele sporen ontdekken van een oud verleden, zoals de Romeinse triomfboog, die er, dankzij recente restauratie, schitterend en voornaam bij staat.

Op de heuvel overziet de domkerk de stad vanaf een eenzame en hoge plaats, die normaal gesproken zou zijn toebedeeld aan een kasteel. In plaats daarvan vind je op de top van de Gusaco-heuvel de Kathedraal van Sint Cyriacus, één van de mooiste kerken in het Le Marche district, gebouwd in de 11e eeuw op de plaats waar een heidense tempel stond, die waarschijnlijk gewijd was aan Aphrodite Euploia, de beschermgodin van zeelui.

De geboorte van een haven
De allereerste zeevaarders die de Adriatische Zee bevoeren ontdekten dat deze strook kust een goede landingsplaats zou zijn, omdat de zee er diep was en de kust beschermd werd tegen de noordenwind. Deze ankerplaats, aan de oostzijde van het gebied, was oorspronkelijk alleen beschermd door het voorgebergte aan de noordkant, dat de vorm had van een elleboog. Daarom noemden de eerste bewoners, de Picenen ³, hun stad 'Ancona' dat afstamt van het Griekse woord Ἀγκών (Ankòn), dat 'elleboog' betekent.

Enkele eeuwen later, in 387 voor Chr., landden de Doriërs uit Syracuse, een bloeiende stad in Magna Graecia ⁴, op de kust van Ancona. De Doriërs, aangetrokken tot de plek om haar geografische positie en natuurlijke bescherming, stichtten een prestigieuze stad die het centrum werd van hun expansie-strategie. Ze bouwden de eerste pier in de haven en brachten hun taal, rites, religie en wetten, alle van Griekse origine, met zich mee. Ter ere van Aphrodite en Diomedes (koning van Argos en mythische metgezel van Odysseus) werden er tempels gebouwd, waarvan de restanten van de inscripties nog te vinden zijn, vanaf de top van de heuvel tot aan de zee, maar ook in de slechts gedeeltelijk opgegraven Hellenistische necropolis. Zij vestigden ook een ververij voor Tyrisch purper (koninklijk of keizerlijk purper) in de haven van Ancona.
De stad had haar eigen munt met een afbeelding van de ‘gebogen arm’, met een palmtak op de ene zijde en een kop van Aphrodite op de keerzijde. De Dorische bevolking bleef Grieks spreken. De hoog geciviliseerde kenmerken van de Syracuse cultuur werden meteen ingevoerd en bleven lange tijd behouden, zelfs tot ver na de Romeinse kolonisatie. De taal, mentaliteit en gebruiken in Ancona waren duidelijk vormen van assimilatie, gefaciliteerd door de contacten met de Hellenistische wereld via Tarante, Delos, Rhodos, Alexandrië, Pergamon en Athene.

Romeins Ancona
Historisch gezien werd Ancona’s natuurlijke rol als drijvende kracht in de Adriatische, Egeïsche en Middellandse Zee overduidelijk (zelfs vandaag de dag is de ontwikkeling tot op zekere hoogte afhankelijk van de zee). Als Ancona zich realiseert dat het tij verandert, verbindt het zichzelf met Rome om haar heerschappij in de Levant te behouden. Ancona ziet de Adriatische Zee inmiddels als haar eigen zee, zoals de Romeinen spraken over Mare Nostrum (onze zee = de Middellandse Zee). De bevolking van Ancona doet ook geen moeite om een blik over de heuvels te werpen of een alliantie aan te gaan met steden waar ze niet meteen profijt van hebben. Ancona voelt zichzelf anders dan haar omgeving en was gewend om geïsoleerd te leven en haar problemen zelf op te lossen.

De alliantie met Rome werd realiteit in 295 voor Chr. met de slag bij Sentinum. De coalitie van Samnieten en Galliërs, zonder hun andere bondgenoten, de Picenen, Umbriërs en Etrusken, vochten dapper tegen het sterkere Romeinse leger. Helaas, het resultaat was dat Rome eens en voor altijd de macht kreeg in Centraal-Italië. Volgens Livius ⁵ beschikte Ancona tijdens de Illyrische oorlog van 178 voor Chr. over een marinebasis.
Julius Caesar nam, nadat hij de Rubicon was overgetrokken, meteen bezit van Ancona. Tijdens het keizerrijk was de haven van Ancona van cruciaal belang, omdat het de haven was die het dichts bij Dalmatië lag. Reeds ten tijde van C. Gracchus ⁶ (154 BC - 121 AD) schijnt een deel van de grond te zijn toegewezen aan Romeinse kolonisten en daaropvolgend vestigde Marcus Antonius er twee legioenen veteranen die onder Julius Caesar hadden gediend. In deze tijd kreeg Ancona waarschijnlijk ook de rang van Romeinse kolonie, zoals we in diverse inscripties kunnen terugvinden.
Recent uitgevoerde opgravingen op de Vanvitelli-promenade hebben gebouwen aan het licht gebracht afkomstig uit de 4e eeuw voor Chr. tot aan de vroege middeleeuwen. Zij worden gezien als meer bewijs voor de vitaliteit van een haven die handel dreef met alle ontwikkelde landen rond de Middellandse Zee, zowel aan de oost- als aan de westzijde. Toen tijdens de opgravingen de bovenste laag was verwijderd kwamen er vele ruimtes tevoorschijn die, naar gelang hun functie, verschilden van afmeting en vorm: pakhuizen voor de goederen die in- of uitgescheept moesten worden en grote gebieden voor scheepsbouw.

Trajanus, privé-investeerder
Net als de haven van Centumcellae aan de Middellandse Zee beschouwde keizer Trajanus de haven van Ancona aan de Adriatische kust van vitaal belang voor de handel overzee en voor de verdediging van het Rijk. De Romeinse kolonie Ancona werd een belangrijke link met het oosten, een vertrekpunt van legers die overzee werden gestuurd. Trajanus gaf zijn persoonlijke architect, de Syriër Apollodorus van Damascus, de opdracht om een nieuwe pier te bouwen alsmede nieuwe havenfaciliteiten (de constructies die recentelijk zijn opgegraven). Trajanus deed dat op eigen kosten, pecunia sua. Ook breidde hij de aanlegkades uit en zette logistieke centra op voor de huisvesting en organisatie van grote aantallen soldaten. De omliggende streken werden gemobiliseerd om voedsel, stro, hooi en paarden te leveren. Voor de militaire expedities naar Dacië, Pannonië, Egypte en het Midden-Oosten was een grote hoeveelheid proviand nodig.

De zuil van Trajanus op zijn forum in Rome geeft een figuratieve interpretatie van de rol die de haven van Ancona bij deze expeditie speelde en laat de context zien van de recentelijke opgravingen. Om het succes van zijn keizerlijke strategie te belonen schonken de senaat en het Romeinse volk (of wellicht in opdracht van de keizer zelf) in 115 na Chr. één van de belangrijkste monumenten in de geschiedenis van Ancona, de wit-marmeren triomfboog op het einde van de nieuwe pier. Ook dit monument was, net als de pier zelf, ontworpen door Apollodorus, die overigens ook het forum van Trajanus in Rome bouwde.
De boog werd zowel door bezoekers als inwoners van de stad bewonderd als de indrukwekkendste en meest elegante boog aller bogen. De boog stond een beetje verwijderd van de muur en diende ter bescherming van de haven toen Ancona de thuisbasis werd voor de Romeinse vloot die de Adriatische Zee controleerde. De boog is slanker dan de meeste andere Romeinse triomfbogen en de bovenzijde was voorzien van een bronzen beeldengroep die helaas is verdwenen en nooit meer teruggevonden. Een inscriptie vertelt ons dat het centrale beeld van Trajanus werd geflankeerd door beelden van Plotina, zijn vrouw, en Marciana, zijn zuster. Deze twee vrouwen hadden de titel Augusta en hadden grote invloed op de keizer, met name bij zijn opvolging door Hadrianus. In 839 werd de boog van Trajanus geplunderd tijdens de aanval van de Saracenen en werden de beelden weggevoerd (overigens ook een groot deel van de stad werd verwoest). De bronzen rostra ⁷ in de ruimtes tussen de zuilen werden ook verwijderd – de gaten waarin ze waren bevestigd zijn nog steeds zichtbaar.

Een volwassen havenstad
De romanisering van Ancona, dat wil zeggen haar opname in een politieke, militaire en economische eenheid, resulteerde in een functionele en stedelijke uitbreiding van de stad. Het gebied binnen de stadsmuren werd verdubbeld en Romeins Ancona had voor de eerste keer in haar geschiedenis ook oog voor haar achterland. Terwijl de blik voornamelijk op de zee bleef gericht, werden er toch voorzichtig links gelegd naar het rondom liggende gebied. Mede door het wegennet van de keizerlijke overheid strekte de invloed van Ancona zich uit over de Astagno-heuvel en ander heuvelachtig gebied om de link met Rome te verstevigen op basis van wederzijds belang, echter wel ondergeschikt aan Rome, een situatie die eigenlijk voortduurt tot de dag van vandaag. Op het toppunt van haar expansie had Ancona 12.000 inwoners en een amfitheater met 20 treden, oorspronkelijk plaats biedend aan zo’n 11.000 bezoekers.

Het amfitheater werd gebouwd tussen het einde van de 1e eeuw voor Chr. en het begin van de 1e eeuw na Chr. onder het bewind van Augustus en het werd later door Trajanus gemodificeerd. Door de historische stratigrafie (het amfitheater werd menigmaal door middeleeuwse en latere bouwwerken overbouwd) ziet het er nu uit als werk in uitvoering op een bouwplaats.

De arena had vier ingangen waaronder de Porta Pompae voor soldaten en de Porta Libitinensis, gewijd aan de godin die waakt over de weg naar het hiernamaals, bedoeld voor degenen die dood of gewond waren. Verder was er de Porta Sanavivaria (de poort van gezondheid en leven) voor de winnaars en degenen die gratie waren geschonken. De toegang tot het amfitheater was gratis voor gewone inwoners en omdat de shows soms wel uren of dagen konden duren namen de meeste mensen voedsel en drinken mee van huis. De meest voorkomende spelen waren de gladiatorengevechten, gebruikelijkerwijs uitgevoerd door gevangenen of slaven, maar er waren ook voorstellingen met wilde dieren en, minder vaak, namaak-zeeslagen. Tegenwoordig worden in het amfitheater diverse muziek- en poëzievoorstellingen gegeven.
In de gladiatorenschool van het amfitheater is een groot zwart-wit mozaïek gevonden met een dolfijn en een inscriptie ⁸:

P(ublius) Hortorius Scauru[s - Ca]esius (?)
Sex(ti) f(ilius) IIviri d(ecreto) d(ecurionum) p(ecunia) p(ublica) [f(aciendum) c(uraverunt) i(dem)]q(ue) p(robaverunt)

De thermen (badhuis) van Ancona liggen buiten de muren van de stad en werden zowel door de stedelingen als door de havenwerkers gebruikt. Een goed voorbeeld van de latere voorspoed van de stad.
De forse investeringen van de Romeinse keizers en met name van Trajanus waren bedoeld om de haven van de ‘elleboog’ tot een springplank naar de Balkan te maken, zoals we zagen op de zuil van Trajanus in Rome. Deze basis van 2.000 jaar geleden leeft nog steeds voort in de haven. Zelfs vandaag nog beheerst Ancona de Adriatische Zee, hun "eigen zee".

Bronnen
- Ancona looks towards the sea, by Aldo Canale (Ulisse).
- http://www.lovelyancona.com.