Een Joodse haven voor de keizer

“Toen hij de plaats aan zee, die voorheen de Toren van Straton werd genoemd en die zeer geschikt was voor het bouwen van een stad, had geobserveerd besloot hij een plan te maken voor een schitterende stad; hij richtte vele gebouwen op met grote zorgvuldigheid en van witte steen. Hij voorzag het ook van weelderige paleizen en grote gebouwen voor de mensen; en het meest grootse en omslachtigste werk van alles was, dat hij de stad voorzag van een haven die altijd gevrijwaard was van de golven van de zee.” ¹

Op een kuststrook in Noord-Centraal Israël, tussen Tel Aviv en Haifa, werd tussen de jaren 20 en 10 voor Chr. de beroemde havenstad Caesarea gebouwd. In de buurt van de ruïne van een kleine zeehaven, die bekend stond onder de naam Stratonos Pyrgos (Toren van Straton) ², bouwde koning Herodes de Grote, die hier ook al een over zee uitkijkend paleis had, een havenstad.
Judea was toentertijd bezet door de Romeinen en Herodes vernoemde zijn nieuwe stad naar zijn superieur Octavianus Caesar Augustus: Caesarea (ook wel met de toevoeging Maritima), in het Grieks: Sebastos (het Griekse woord voor Augustus). In 6 na Chr. werd Judea een Romeinse provincie en werden de regering en het militaire hoofdkwartier verplaatst van Jeruzalem naar Caesarea. Volgens de Joods-Romeinse geschiedschrijver Flavius Josephus ³ was de uitbraak van de Joodse revolutie van 66 na Chr. uitgelokt doordat Grieken van een zeker handelshuis in Caesarea vogels offerden vlak voor een lokale synagoge. In 70, toen de opstand was neergeslagen, werden er spelen georganiseerd om de overwinning van Titus te vieren. Vele Joodse gevangenen werden naar Caesarea Maritima gebracht. Kasher claimt dat er 2.500 gevangenen tijdens gladiatoren-spelen werden ‘afgeslacht’ ⁴. Na de verwoesting van Jerusalem in 70 na Chr. werd Caesarea de hoofdstad van de provincie Judea. Om de vijf jaar werden er sportwedstrijden, gladiatorenspelen en theatervoorstellingen georganiseerd in het theater dat uitkeek over zee.

Sebastos

In 22 voor Chr. begon koning Herodes aan de bouw van de grootste kunstmatige diepzee haven uit die tijd in open zee en bouwde pakhuizen, markten, brede straten, badhuizen, tempels voor Rome en Augustus en andere indrukwekkende gebouwen met een totale oppervlakte van 100.000 m². Toen het in 15 voor Chr. gereed was vernoemde hij de haven naar Caesar Augustus. De omvang en complexiteit in aanmerking genomen moet het bouwtempo indrukwekkend zijn geweest. De locatie van de haven was allerminst ideaal. De kustlijn loopt recht en biedt geen enkele natuurlijke bescherming tegen de wind en golven. De zeestroming is hier erg sterk en voert veel sediment aan afkomstig van de rivier de Nijl, waarmee elke mogelijke inham werd gevuld. Om deze problemen op te lossen liet Herodes twee strekdammen bouwen, gemaakt van ‘onderwaterbeton’ bestaande uit kalk met pozzolana, een vulkanische as geïmporteerd uit Pozzuoli (lees ook ‘Pompeiopolis, Romeinse haven in Turkije’).

Er zijn veel meningsverschillen over de functie van Herodes’ haven. Was het alleen een handelshaven of ook een militaire? De Joodse historicus Josephus schreef dat de intentie was om een haven te bouwen die grote armada’s kon herbergen. Wellicht was Sebastos bedoeld om vloten bescherming te bieden tegen storm en andere gevaren tijdens hun reis van Alexandrië naar Rome. Er zijn ook gebouwen gevonden die mogelijk duiden op gebruik als militaire haven. Drie langwerpige gebouwen ⁷ met een uitgang naar het middengedeelte van het hoofdbekken van de haven worden wel gezien als boothuizen. Vier andere gewelfde ruimten langs de trappen aan de westkant van het zogenaamde tempelplatform worden gezien als derde eeuwse horrea (pakhuizen). Alle vier de ruimten zijn aan de westzijde open, waardoor je ook hier zou kunnen denken dat we met boothuizen te maken hebben ⁸. Anderen, zoals Blackman & Rankov ⁹, hebben hier hun twijfels over. Wellicht werd er tussen de ruimtes en het havenbekken een houten constructie gebruikt als helling. Daar staat tegenover dat de ruimtes te klein waren om biremen (oorlogsschepen met twee rijen roeiers) te huisvesten, maar wel geschikt waren voor kleine galeien. Uiteindelijk is er, noch historisch noch archeologisch, hard bewijs gevonden omtrent de werkelijke commerciële of militaire aard van de haven van Sebastos ¹⁰.

De bouw van de haven
De oude Fenicische haven Straton is al genoemd. Eigenlijk waren er twee havens, Straton Noord en Straton Zuid. Herodes gebruikte de oude zuidelijke haven als een binnenbekken voor zijn haven. Van deze binnenhaven zijn nog enige oorspronkelijke structuren gevonden, waaronder een pier en kades van natuursteen. De grootste klus was echter het bouwen van het buitenbassin, omdat dit bekken geheel vanaf scratch in zee moest worden gebouwd ¹¹.

Allereerst werd de zuidelijke pier gebouwd om de haven te beschermen tegen de golven en het langs de kust aangevoerde sediment. De pier werd gebouwd vanaf twee kunstmatige eilandjes: één in het midden van de te bouwen pier en het andere aan het uiteinde. Beide eilanden werden opgetrokken uit diverse houten caissons gevuld met beton. De volgende stap was het plaatsen van houten bekistingen tussen de eilanden, waarin betonblokken konden worden gegoten ¹². Deze blokken, door metalen beugels met elkaar verbonden, werden op een bodem van puin geplaatst en vormden een connectie tussen de eilanden en de zuidkaap. Op deze betonnen muur werd de pier gebouwd met daarop, op bepaalde afstanden, torens. In het midden van de pier kwam een platform (165 x 9 meter), opgetrokken uit zand en puin dat bekleed werd met natuursteen. Deze constructie wordt geïnterpreteerd als een kade. Ook aan de binnenzijde van de pier werden er verschillende kades van puin en zandsteen ¹³ gebouwd.

Na de zuidpier was het de beurt aan zijn noordelijke equivalent. Deze pier liep van de noordkaap in westelijke richting en was gebouwd van puin met betonnen platen. Op de zuidpier verrees uiteindelijk ook een vuurtoren. De vlakke kust, zonder een enkel opvallend object, maakte de vuurtoren zeer belangrijk om de haven vanaf zee, zowel ’s nachts als overdag, te kunnen identificeren. Drie van de reeds genoemde torens waren voorzien van grote sculpturen van wellicht vijftien meter hoog ¹⁵. Ook deze torens waren onderdeel van de toegang tot de haven en duidelijk bedoeld als baken. De mond van de haven was op het noorden gericht, weg van het westen en zuidwesten, omdat in deze streek de meeste stormen uit die richting kwamen. De derde bouwfase was de prokomia, een extra golfbreker ten zuiden van de zuidpier. Deze had tot doel de zuidpier enigszins tegen de golven te beschermen.
De haven was waarschijnlijk uitgerust met een systeem tegen het sediment dat in grote hoeveelheden door de zee werd aangevoerd. Er zijn bewijzen gevonden voor een systeem van kanalen in de zuidpier (zie figuur 4). Door het gebruik van deze kanalen, die dicht bij de kust liepen, was het mogelijk om vanuit het zuiden water in te laten. Hierdoor ontstond er in de haven een waterstroom van zuid naar noord die, samen met het aangevoerde sediment, de haven weer verliet door de toegang in het noorden. Bijkomend voordeel was, dat er door de tegenstroom minder zandhoudend water vanuit zee via de monding het havenbassin kon bereiken. Ditzelfde principe was al eens toegepast in de Fenicische havens Sidon en Dor.
De haven van Herodes werd al snel te groot voor de stad. Na de annexatie van het protectoraat Judea was de stad niet langer een koninklijke residentie maar een gewoon provinciestadje. Er was geen behoefte meer aan grote havenconstructies. Vanwege de kosten werden alleen de pieren nog enigszins onderhouden. De andere gebouwen werden verwaarloosd en boden al gauw een desolate aanblik ¹⁶.

Figuur 7: Een duiker onderzoekt de ingang ¹⁷

Modern onderzoek
Vandaag de dag liggen de restanten van de betonnen constructies van Herodes’ haven onder water. Sinds 1960 wordt er al onderzoek naar gedaan. De Roman Martime Concrete Study (kortweg ROMACONS) doet onderzoek naar maritieme constructies die gemaakt zijn van beton dat onder water kon uitharden (zie ook Pompeiopolis, Romeinse haven in Turkije). De onderzoekers werden in 2005 in staat gesteld de haven Sebastos te onderzoeken.

Eerder onderzoek had aangetoond dat de antieke bouwers tenminste drie verschillende methodes hanteerden om hydraulisch beton te plaatsen en te laten uitharden in een marine omgeving met gebruikmaking van een houten bekisting. Waarom ze drie verschillende manieren gebruikten blijft onduidelijk, maar is wel een van de meest in het oog vallende kenmerken van Herodes’ project. De eerste methode bestond uit een kist die gemaakt was van verticale planken die in de bodem van de oceaan werden geslagen en daar werden versterkt door horizontale dwarsbalken aan de binnen- of buitenkant (zie figuur 9). Als de bekisting op zijn plaats lag werd er voorzichtig beton in gestort. Deze methode wordt genoemd door de Romeinse architect Vitruvius ¹⁸ en werd in diverse variaties veelvuldig gebruikt in de Romeinse wereld.

ROMACONS nam verschillende boormonsters. Drie ervan werden genomen in de betonnen blokken van de zuidpier. Eén van de monsters liet duidelijk zien dat de methode van Vitruvius was toegepast, maar waarschijnlijk ook twee andere. De tweede methode gebruikte drijvende bakken die op of bij de kust werden gebouwd van horizontale planken die met elkaar verbonden waren d.m.v. een tapgatconstructie en vervolgens naar hun definitieve positie werden getrokken. De onderzoekers vermoeden dat ze waarschijnlijk al in laag water deels met beton waren gevuld, waardoor ze minder gevoelig waren voor de golven en de wind, en makkelijker naar hun bestemming konden worden vervoerd. Als ze op de juiste bestemming waren beland werden ze helemaal met beton volgestort totdat ze op de bodem waren gezonken (zie figuur 5).

De derde methode was een variant op de tweede en werd ontdekt door de opgravers verbonden aan het Caesarea Ancient Harbour Excavation Project (CAHEP). Deze methode bestond ook uit een caissonsysteem voor het beton. Dit caisson had echter een dubbele holle wand (ongeveer 15 x 11,5 x 2 meter). Het caisson werd op de wal gemaakt en op z'n plaats gesleept (zie figuur 10). Eenmaal ter plekke werd de ruimte tussen de twee wanden volgestort met mortel totdat de bekisting naar de bodem zonk. Daarna werd het gevuld met beton. Deze methode werd toegepast bij de noordpier.

Figuur 11: Caesarea Maritima / Sebastos

Verslag van een ooggetuige
“De haven was niet minder groot dan die van Pyraeus (bij Athene) en had aan de kant van de stad een dubbel bassin voor de schepen. Ze was met voortreffelijk vakmanschap gemaakt. Dat was des te opmerkelijker omdat ze op een plaats was gebouwd die van zichzelf niet geschikt was voor zulke edele gebouwen. Ze was tot in perfectie gemaakt met materialen uit andere locaties tegen zeer hoge kosten. Deze stad is gesitueerd in Phenicia, langs de zeereis naar Egypte, tussen Joppa en Dora. Beide zijn kleinere maritieme steden zijn en niet geschikt als haven, omdat de onstuimige zuidenwind die er waait en die het zand dat vanuit zee komt naar de kust voert niet toelaat dat er schepen in hun havens liggen. De schippers worden over het algemeen genoodzaakt op zee voor anker te gaan. Herodes probeerde dit ongemak te verhelpen en trok een dusdanig stuk zee bij het land dat het voldoende is voor een haven waarin de grote schepen veilig kunnen liggen. Dit bereikte hij met het laten zinken van reusachtige stenen van meer dan vijftig voet lang, niet minder dan achttien breed en negen hoog in een diepte van twintig vadem; als er minder waren soms nog groter dan deze afmetingen. Deze pier die hij in de zee bouwde was tweehonderd voet breed. De helft hiervan bestreed de golfstroom door de golven erop stuk te laten breken en werd Procymatia genoemd, ofwel eerste golfbreker. Op de andere helft liep een muur met verschillende torens. De grootste werd Drusus genoemd, was een uitmuntend werkstuk en dankte zijn naam aan Drusus, de schoonzoon van Caesar, die jong stierf. Er was ook een groot aantal bogen waar de zeelieden verbleven. Ervoor bevond zich een kade die langs de gehele haven liep en een leuke wandeling opleverde voor degenen die behoefte hadden aan zo’n exercitie. Echter, de ingang of monding van de haven was op het noorden, waar de wind het stilste was van alle winden. En de basis van het gehele circuit aan de linkerkant als je de haven binnenkomt ondersteunde een ronde toren die zeer sterk was gemaakt om de grootste golven te kunnen weerstaan, terwijl aan de rechterkant als je binnenkomt twee enorme stenen staan die elk groter zijn dan het torentje dat er tegenover staat. Deze stonden rechtop en waren aan elkaar vastgemaakt. Nu waren er gebouwen, gemaakt van het chicste gesteente, rondom de gehele haven, met een zekere verhoging waarop een tempel stond die al van ver was te zien door hen die deze haven wilden binnenlopen. Er stonden twee beelden in, één van Rome en één van Caesar. Ook de stad zelf heette Caesarea en was gebouwd met de fijnste materialen en had een fijne structuur. Zelfs de vele gewelfde ondergrondse ruimtes en kelders waren bouwkundig niet minder dan de bovengrondse gebouwen. Sommige van deze welvingen liepen over een grote afstand, naar de haven en naar de zee. Maar één ervan liep scheef en verbond alle andere met elkaar, zodat zowel het regenwater als het vuil van de burgers gezamenlijk makkelijk werden weggevoerd en de zee zelf met het stijgen van het tij de stad in kwam en schoonwaste. Herodes bouwde er ook een theater van steen en, op het zuidelijk kwartier, achter de haven, een amfitheater geschikt voor een enorm aantal mensen en geriefelijk gesitueerd met een uitzicht over zee. Deze stad werd aldus gebouwd binnen twaalf jaar, gedurende welk tijd de koning niet verzaakte zijn werk te doen en de bedragen te betalen die nodig waren” (Flavius Josephus).

Ondanks het positieve verslag van Flavius Josephus bleek de haven niet voor de eeuwigheid gebouwd te zijn. Seismografische activiteiten eisten beetje voor beetje hun tol, tot de pieren uiteindelijk ineenzakten en op de zeebodem kwamen te liggen ²¹. Ook hebben studies van afzettingen op de zeebodem bij Caesarea laten zien dat een tsunami heeft toegeslagen tijdens de eerste twee eeuwen van onze jaartelling ²². Alhoewel we niet weten of deze tsunami de haven slechts heeft beschadigd of geheel heeft doen verdwijnen, weten we wel dat in de zesde eeuw de haven onbruikbaar was en dat de pieren momenteel meer dan vijf meter onder water liggen.
Sinds 2000 staat de hele site Caesarea Maritima op de “Voorlopige lijst van Werelderfgoed plaatsen” van de UNESCO.

• Bronnen:
• - Alexander Cattrysse: Vergelijkende studie van de Romeinse militaire haveninfrastructuren (eerste eeuw v.o.t. – tweede eeuw), University of Ghent 2010.
• - ROMACONS: Constructing the harbour of Caesarea on the sea: new evidence from ROMACONS. The field campaign of october 2005.
• - Arthur de Graauw, www.AncientPortsAntiques.com.
• - Christopher Brandon: Cements, concrete and settling barges at Sebastos - comparisons with other Roman harbour examples and the description of Vitruvius. Pringle Brandon Architects. London 1995.
• - Holum and Hohlfelder: Caesarea 1988, 2000 and 2003.
• Noten
• 1:Titus Flavius Josephus (Romeins-Joods historicus (Jerusalem, 37 AD - Rome, 100AD)), Joodse oudheden XV, 22.
• 2:Stratonos Pyrgos werd gesticht door Straton I van Sidon
• 3:Titus Flavius Josephus, De Joodse oorlog.
• 4:Aryeh Kasher (1990): Jews and Hellenistic Cities in Eretz-Israel.
• 5:Artist's impression https://www.pinterest.com/alkkndr/ancient-world-map-caesarea-maritima-israel/.
• 6:Oleson & Brandon, 1992 : 51.
• 7:Gemaakt van natuursteen.
• 8:Alexander Cattrysse.
• 9:Blackman & Rankov 2013 : 45.
• 10:Raban 2009: 55, 57.
• 11:Raban 2009: 69-70.
• 12:Zie ook ons artikel 'Pompeiopolis, Romeinse haven in Turkije'.
• 13:Deze steensoort wordt tegenwoordig in het Arabisch en Hebreeuws 'kurkar' genoemd.
• 14:Foto 6: Jacob Sharvit voor SEGULA Jewish History Magazine.
• 15:Hohlfelder 1992: 77.
• 16:Viereck 1975: 268.
• 17:Foto: SEGULA Jewish History Magazine.
• 18:Marcus Vitruvius Pollio, Romeins auteur, architect, civiel ingenieur en militair ingenieur tijdens de 1st eeuw voor Chr.: De Architectura.
• 19:Foto: Jacob Sharvit voor SEGULA Jewish History Magazine.
• 20:Illustratie: © National Geographic Society.
• 21:Holum K. 1988: King Herod’s Dream: Caesarea on the Sea. New York: Norton.
• 22:Reinhardt, E., Goodman, B., Boyce, J., Lopez, G., Hengstum, P., Rink, W., Mart, Y., Raban, A. 2006. “The Tsunami of 13 December A.D. 115 and the Destruction of Herod the Great’s Harbor at Caesarea Maritima, Israel.” Geology 34:1061-1064.
• 23:Foto: http://beautifulcity2015.weebly.com/caesarea-maritima.html.