De haven van Pompeï

Onlangs werd door een van onze leden een bericht geplaats op de facebook pagina van Roman Ports over de vele mensen die Pompeï op tijd waren ontvlucht en daardoor de eruptie van de Vesuvius hadden overleefd. Ik las het stuk en zag dat er diverse overlevenden zich uiteindelijk hadden gevestigd in Puteoli, een Romeinse havenstad aan de Golf van Napoli (lees ‘De havens van Campi Flegrei’ ). Omwille van dat laatste feit liet ik weten dat de post was goedgekeurd. Het stukje had toch, zij het via een omweg, iets te maken met Romeinse havens. Ik kreeg als antwoord terug dat Pompeï zelf wel degelijk ook een Romeinse havenstad was.
Nou had ik vroeger al vele verhalen over Pompeï gelezen en films verslonden. En inderdaad werd er vaak gesproken over de inwoners die naar de haven vluchtten om vanuit daar te ontkomen aan de regen van vuur, stenen en as. Ik heb daar toentertijd niet veel aandacht aan geschonken, Romanports.org bestond nog niet.
Na de genoemde discussie besloot ik toch maar eens dieper op de materie in te gaan en te kijken over wat voor haven het gaat als we het hebben over Pompeï. Zonder twijfel zouden we hier te maken hebben met een rivierhaven en geen zeehaven, maar omdat we onlangs hebben besloten ook de voor de handel relevante Romeinse rivierhavens op te nemen komt hier het verslag van mijn zoektocht:

Haven, Oh haven, waar zijt gij?

Alvorens ons te buigen over de locatie van de haven is het wel handig eerst is te weten te komen over de stad zelf.

Pompeï
De naam Pompeï zou afkomstig zijn van het Oskische³ woord voor vijf, 'pompe', wat suggereert dat de stad ofwel bestond uit vijf gehuchten dan wel werd gesticht door vijf familie-stammen (gens Pompeia).
Pompeï werd ongeveer 40 meter boven zee gebouwd op een lava plateau aan de kust dat was ontstaan door eerdere uitbarstingen van de 8 kilometer verderop gelegen Vesuvius. De stad grensde aan de rivier de Sarno waarvan de monding in de oudheid bevaarbaar was en voorzien van lagunes die dienden als veilige onderkomen voor de toenmalige Etruskische en Fenicische zeelui.
Uit bodemonderzoek onder de Samnitische en Romeinse gebouwen is gebleken dat het zuidwestelijke deel van de stad, tussen het zogenaamde Foro Triangolare en de Porta Marina het oudste deel van de stad was.

Volgens Strabo⁴ werd de stad rond de 5e eeuw voor Chr. ingenomen door de Samnieten die zich daar vestigden. Pompeï kende toen al een zekere bloei hetgeen bleek uit de aanleg van een kleine haven in de buurt van de monding van de rivier. Omstreeks 524 voor Chr. settelden de Etrusken zich in de stad en ook zij zagen de rivier de Sarno als een prima communicatiekanaal tussen de zee en het achterland.

Pompei werd officieel voor de eerste keer genoemd in 310 voor Chr., tijdens de tweede Samnitische oorlog, als er een Romeinse vloot in de Sarno haven van Pompei aanlegt om vanuit daar de stad Nuceria aan te vallen.
Aan het begin van de eerste eeuw voor Chr. kwamen diverse zuid-Italiaanse volkeren in opstand tegen Rome in de zogenaamde 'Sociale oorlog'. Ook Pompeï streed mee tegen Rome. De oorlog werd in 89 voor Chr. gewonnen door de Romeinse generaal Lucius Cornelius Sulla. Pompeï werd een Romeinse kolonie onder de naam Colonia Cornelia Veneria Pompeianorum⁶. Als straf wordt er in de stad een colonne Romeinse veteranen ondergebracht onder leiding van een neefje van de generaal, Publius Sulla. Het Oscan, nog steeds de officiële taal in Pompeï, wordt dan vervangen door Latijn en de stad zou weldra romaniseren in bestuur, architectuur en cultuur.
Zoals al gezegd, Pompeï zou inmiddels een belangrijke handelsplaats zijn van goederen die werden aangevoerd en via zee naar Rome of via de vlakbij gelegen Via Appia naar zuid Italië werden gestuurd⁷. Volgens de overlevering zou Pompeï een van de belangrijkere havens zijn in de golf van Napels en omliggende steden als Nola, Nuceria en Aceria zouden hun producten naar Pompeï hebben gestuurd om ze vandaaruit te kunnen transporteren over het hele keizerrijk. Producten zoals olijven, olijfolie, wijn, wol, vissaus (garum), zout, walnoten, vijgen, specerijen, garnalen, zijde, wilde dieren voor de arena en slaven om op het land te werken⁸.

Aan dat alles kwam een plotseling einde met de uitbarsting van de Vesuvius in 79 na Chr. Het laatste dat we horen over de haven van Pompeï is het verslag dat Plinius de Jongere aan de Romeinse geschiedschrijver Tacitus stuurt over de dood van zijn oom Plinius de Oudere tijdens de eruptie van de vulkaan¹⁰: Plinius de Oudere was inmiddels tot commandant benoemd van de Romeinse vloot in Misenum, een zeehaven in de Golf van Napels. Als de uitbarsting van de Vesuvius begint besluit Plinius met zijn schepen zoveel mogelijk mensen te redden. Hij kan echter de haven niet bereiken omdat as en lava de Sarno ondiep hebben gemaakt en zij met de schepen niet meer voor of achteruit kunnen. Plinius verlaat dan zijn schip en weet Stabia te bereiken, waar hij door verstikking van de hete uitgeworpen stof om het leven komt.

De haven
Alhoewel diverse oude bronnen, zoals we boven zagen, dus vertellen dat de haven van Pompeï een belangrijke commerciële rol speelde binnen het systeem van antieke havens rondom de Middellandse Zee, tot op de dag van vandaag kan niet met zekerheid worden gezegd waar deze haven zich precies bevond.
Tegenwoordig ligt de opgegraven stad veel verder van zee dan in de oudheid, maar ook in de Romeinse tijd lag Pompeï niet echt aan zee. De haven moet dan ook in een van de lagunes van de Sarno hebben gelegen.

Tot voor kort dachten onderzoekers dat de haven buiten de Porta Marina lag, zoals de naam van de poort ook doet vermoeden. Het enige tastbare bewijs voor een haven zou echter bestaan uit een muur (kade?) ten noordwesten van de Porta Marina met ogen om schepen vast te leggen (zie figuur 5).
In de laatste 40 à 50 jaar is er nogal wat onderzoek gedaan naar het stroomgebied van de Sarno dat door de eeuwen heen vele veranderingen heeft meegemaakt ten gevolge van aardbevingen en vulkanische activiteiten. Concrete bewijzen van een haven heeft dit nooit opgeleverd, wel diverse hypotheses:
Stefani &Di Maio¹² positioneren in hun onderzoekverslag uit 2003 de haven in de monding van de Sarno die overigens in de antieke tijd noordelijker lag.
Cinque & Russo¹³ daarentegen spraken in 1986 nog over het bestaan van een baai waarin de haven zou hebben gelegen op de plaats van de huidige monding. 

In 2004 suggereerde Curti¹⁴ de mogelijkheid van een rivierhaven in een lagune in een bocht van de Sarno ten zuidwesten van de stad (zie figuur 6). Deze veronderstelling is gebaseerd op 3 zaken:
1. de in de nabijheid gelegen tempel van Venus, een godin die oorspronkelijk was verbonden met de bescherming van zeehavens
2. een gebied met horrea (pakhuizen) vlakbij de tempel
3. de afwezigheid van archeologische vondsten in dit gebied

Geofysisch onderzoek bij de tempel van Venus op een diepte van 16-25 meter heeft volgens onderzoekers¹⁶ aangetoond dat er onder de lava van 79 na Chr. sporen van de rivier zijn tgevonden. Zij verdedigden hiermee het bestaan van een havengebied langs de Sarno vlakbij de tempel van Venus en suggereerden het bestaan van ‘een tweede zijtak van de rivier’ bij de zuidmuur van de stad. Ondanks deze argumenten menen vele wetenschappers tot op de dag van vandaag dat er vlak bij de stad geen actieve tak van de Arno heeft gelopen¹⁷.
Onlangs vond ik een hypothese van het Franse onderzoekingsbureau Arkadias van de hand van Patrizio P. over de vermeende tweede haven van Pompei ten hoogte van de Porta Stabia bij Moregine (zie figuur 6)¹⁸. De argumenten voor deze hypothese zijn de diverse literaire bronnen die spreken over het bestaan van een havenbassin in een lagune ten zuiden van de stadspoorten. De belangrijkste as van Pompei, die tussen de Porta Ercolanum naar de Porta Stabiae, liep naar het gebied dat ‘Moregine’ werd genoemd. Iets ten noorden van Moregine zijn aanwijzingen gevonden van een heiligdom van Neptunus, een godheid gerelateerd aan zee activiteiten.
Volgens de hypothese van Arkadias zou de haven bij de Porta Marina een militair karakter hebben en die in de lagune bij Moregine een commerciële. Je zou je kunnen afvragen waarom Plinius met schepen uit Misenum moest komen om mensen te ontzetten als er een deel van de vloot in de vermeende militaire haven bij de Porta Marina lag en wat kan overigens het nut zijn geweest van een tweede miliaire haven zo dicht bij die in Misenum?
Door de jaren heen hebben onderzoekers verondersteld dat er tot vlak aan de stad een natuurlijke of kunstmatige zijtak van de rivier zou hebben gelopen. Al was het alleen maar om de zogenaamde kade met aanlegringen te kunnen verklaren. Hetzelfde gold voor de aanwezigheid van eventuele lagunes.
Tussen 2015 en 2017 heeft de Universiteit van Padua onderzoek gedaan naar het gebied buiten de muren van Pompeï met de focus op het zogeheten Sarno Badhuis¹⁹. Het badhuis ligt tussen de tempel van Venus en het Forum Triangulare.

De muur met aanlegringen waar we eerder over spraken staat naast dit badhuis en was al in juli 1998 onderzocht²⁰. Hier werd een sleuf gegraven die uiteindelijk uitwees dat de muur nooit een kade kon zijn geweest. De muur lag 10 meter boven zeeniveau en boringen uit het onderzoek tussen 2015-17 hebben uitgewezen dat op die plek nooit een zijtak of lagune van de Sarno is geweest. De grond tot op zo’n 40 à 50 meter van de stadsmuur werd in de Romeinse tijd door de bevolking gebruikt als dumpplaats van afval. Over de echte functie van deze muur tast men nog in het duister.
In 1959 is, in een diepe bocht van de Sarno, het district Moregine blootgelegd. Dit gebied was verbonden met dokken langs de rivier en waarschijnlijk was er, op de plaats waar de weg tussen Pompeï en Stabia de rivier kruiste, een brug die werd genoemd in een inscriptie uit Pompeï ²¹. Deze plek zou een tweeledige rol vervuld hebben, één van doorgang en van zeehaven²², zoals zou overeenkomen met de beschrijving van Pompeï door Strabo waarin hij de ontwikkeling van de stad koppelt aan de routes van het vaste land naar de kust²³.

Ondanks de literaire overleveringen en de vele bodemonderzoekingen is er tot op heden langs de zuidmuur van Pompei geen enkel doorslaggevend bewijs gevonden van een haven. Maar….wat niet is kan nog komen. We kijken vol verwachting uit naar nieuwe onderzoeksresultaten. 

• 
  Bronnen
• -New insights on the possible location of the Roman Harbour of Pompeii -Paolo Beneduce, Paolo M. Guarino, Sergio Longhitano & Marcello Schiattarella.
• -Miko Flohr and Andrew Wilson
• -Ancient .eu (Mark Cartwright)
• -Campus Pompei.it
• -Unesco
• -Wiley Geoarchaeology
• -Arthur de Graauw www.AncientPortsAntiques.com
• 
  Notes
• 1:Foto Heinz-Josef Lücking
• 2:Foto: Richard F. Ebert
• 3:Osken (Latijn: Osci) is de naam voor de oudste bewoners van Zuid-Italië. Het was een Italisch volk van Indo-Europese oorsprong. De volken die het Oskisch spraken waren met name de Samnieten, Bruttiërs en Mamertijnen.
• 4:Strabo - Geographika V 250
• 5:Het fresco bevindt zich momenteel in het Archeologisch Museum van Napels
• 6:Gens Cornelia was een van de belangrijkste Romeinse patriciër huizen.
• 7:Butterworth, Alex (2005). Pompeii – The Living City. St Martin's Press; 1st edition. ISBN 978-0-312-35585-2
• 8:ANCIENT.EU (Mark Cartwright)
• 9:Het diorama van de haven van Misenum werd gebouwd voor de ‘Escape from Pompeii’  tentoonstelling in het Australisch Nationaal Maritiem Museum, Sydney. (Fotografie Andrew Frolows (ANMM) en Roger Scott.)
• 10:Epistulae VI, 16 van Plinius de Jongere
• 11:http://www.travelswithfortuna.com/
• 12:STEFANI G. & DI MAIO G. (2003) – Considerazioni sulla linea di costa del 79 d.C. e sul porto dell’antica Pompei. Rivista di Studi Pompeiani, l’ Erma di Bretschneider, Roma, 141- 195
• 13:CINQUE A. & RUSSO F. (1986) – La linea di costa del 79 d.C. fra Oplonti e Stabiae nel quadro della evoluzione olocenica della Piana del Sarno (Campania). Boll. Soc. Geol. It., 105, 111-121.
• 14:CURTI E. (2004) – Le aree portuali di Pompei. Ostraka, Loffredo Editore, Napoli.
• 15:Foto: Mboesch (Wikimedia Commons)
• 16:Beneduce et al., 2008, p. 553 en Beneduce, Guarino, Longhitano, & Schiattarella, 2012
• 17:Stefani & Di Maio, 2003, 2007
• 18:Le port de Pompei Akadias
• 19:Bonetto, Busana, & Bernardi, in press
• 20:Rivista di Studi Pompeiani, 1998, IX, article by Descoeudres, J.P: The so-called quay wall north-west of Pompeii’s Porta Marina. (p.210-217).
• 21:CIL, IV, 3864: pons Sarni; De'Spagnolis Conticello, 1994
• 22:Scarano Ussani, 2005
• 23:Strabo V 4, 8 - Pompeï aan de rivier de Sarno - een rivier die zowel de ladingen uit het achterland brengt alswel deze uitzendt over zee -  is de haven van de havenstad Nola, Nuceria, enAcherrae (een plaats met een naam als de stad Cremona)
• 24:Foto: Stephen J. Danko