De havens van Campi Flegrei

Voorwoord.

Campi Flegrei (brandende velden) is eigenlijk een deel van een caldera (super vulkaan bestaande uit 24 kraters) ten westen van Napels en vormt de westelijke rand van de laagvlakte van Campania in Italië. Het grootste deel van de vulkaan ligt in de baai Van Napels onder water. Oorspronkelijk lagen in deze streek enige Griekse nederzettingen. Dit deel van het huidige Italië kwam vanaf de 4e eeuw voor Chr. onder Romeinse heerschappij. Het gebied was toen nog vrij ontoegankelijk door de dichte bebossing van het ‘Silva Gallinaria’, waarin vele bandieten en vogelvrijen hun toevlucht zochten. Ook heerste er, net als in Ostia, veel malaria. Nadat het woud grotendeels gekapt was werden er nieuwe woongemeenschappen gesticht zoals bijvoorbeeld Baiae. De Romeinen bouwden hier diverse havens, waaronder Puteoli (het huidige Pozzuoli) dat in het midden van het gebied lag. Dit artikel gaat over de havens van dit Campi Flegrei.

 

Door Cristiano Fiorentino

Puteoli

De handelshaven van Puteoli (het huidige Pozzuoli) was, voordat Tranjanus in 103 AD een nieuwe haven liet bouwen in Portus², bij gelegenheid de belangrijkste haven van Rome en de expansie van de stad bereikte dan ook ongekende hoogte. Hier werden vanuit alle windrichtingen zaken aangevoerd als specerijen, slaven, wijn, keramiek, waardevolle objecten voor de Romeinse markt en, natuurlijk niet te vergeten, het graan voor de voedselvoorziening van Rome, elk jaar weer aangevoerd door de Alexandrië vloot (classis Alexandrina). Dit graan werd tijdelijk bewaard in grote horrea (opslagplaatsen) die zich uitstrekten vanaf de eigenlijke haven van Puteoli tot aan de ‘Arco Felice’ langs de kust van Puteoli. Daar lag het klaar om gesorteerd te worden, waarna het naar de hoofdstad en de rest van het rijk werd getransporteerd. 

Het havencomplex, dat in deze grootse vorm teruggaat tot het begin van het keizerrijk werd door een storm ten tijde van Hadrianus zwaar beschadigd. De beloofde wederopbouw werd uitgevoerd door zijn opvolger Antoninus Pius in 139 AD, zoals te lezen is op een inscriptie gevonden in het water van de haven: opus pilarum vi maris conlapsum a divo patre suo promissum restituit ³.

Het verval van de haven van Puteoli

Met de opkomst van de haven van Portus verliest Puteoli dus haar voorkeur wanneer de gedeeltelijke Alexandrijnse vloot wordt verhuisd naar Portus dat dichter bij Rome ligt. Desalniettemin blijft er lange tijd een belangrijke rol weggelegd voor Puteoli. Met name wat betreft de contacten met de Afrikaanse kust.
Uiteindelijk begint daarna toch een langzame periode van verval voor de haven. Of het nou kwam door het afnemende aantal bezoekers, of door de problemen met de verzanding als gevolg van bradyseïsme⁵, of natuurlijk door de ernstige crisis binnen het Keizerrijk, feit is dat tussen de periode van het einde van het West-Romeinse Keizerrijk tot aan de middeleeuwen Puteoli compleet verlaten raakt.

 

De haven van Misenum.
Het Bacoli meer, ook wel het meer van Miseno genoemd, was een natuurlijke meer en het meer landinwaartse deel van het dubbelbassin waaruit deze haven bestond. Het meer van Miseno had een omtrek van circa 3 km en werd ook wel Maremorto (dode zee) gemoemd. In de oudheid werd het gebruikt als werf en voor het onderhoud van de schepen.
Het aan de buitenzijde gelegen bassin was de werkelijke haven. Tussen de twee bassins vermoeden historici een haven infrastructuur en een onderkomen voor de classis Misenensis (de vloot van Miseno).

Naast de haven was een grote cisterne gebouwd, genaamd Piscina Mirabilis (buitengewone vijver). Dit waterreservoir was de belangrijkste leverancier van water aan de militaire schepen. De schepen van de vloot bleven tijdens de herfst en winter veilig in de haven (zie artikel 'winter-zeevaart')
Pas op 5 maart voeren ze weer uit bij het feest van Isidis Navigium (de boot van Isis) ter ere van de Egyptische godin Isis, patrones van de zee, de zeelui en de activiteiten op zee. Daarna vertrokken er diverse detachementen naar belangrijke andere havens in de Middellandse zee zoals het niet ver gelegen Centumcellae ( zie artikel 'Centumcellae, de haven van Trajanus'), naar Pireo (Athene) in de Egeïsche Zee of naar Salone in de Adriatische Zee.

 

 

De haven van Julius en de haven van Baiae
Omstreeks 37 voor Chr. had de bondgenoot van Octavianus, de generaal Vipsanius M. Agrippa, behoefte aan een militaire haven in het gebied tussen het Averno en Lucrino meer voor een gevecht tegen Sestius Pompeiis die de zee beheerste. De haven kwam dicht bij de meest mondaine Romeinse stad uit dit tijd, Baiae, met kuuroorden, casino’s en grote landhuizen, Kortom een plaats voor de rijken, met een civiele haven.

De realisatie van de nieuwe haven, Portus Iulius, met een beperkte infrastructuur werd uitgevoerd door de architect Lucio Cocceio Aucto. In de oudheid werd de haven beschermd door een smalle lange, op het strand gebouwde dijk, die begon bij de Punta dell’Epitaffio en was verbonden met Punta Caruso, waar ze de via Herculanea passeerde. In de dijk was een kanaal gegraven waardoor schepen de buitenste haven, het Lucrino bassin, konden binnenvaren. Van daaruit kwam men, via een ander kanaal, in het lago d’Averno.
De haven werd thuisplaats van de westelijk Middellandse Zee vloot, de classis Mensinensis. De oostelijke vloot lag in Ravenna.

  

 

 

De militaire haven van Misenum
De haven van Misenum, met dezelfde vorm als die van Ravenna, bevond zich naast het huidige Bacoli en naamgenoot Capo Miseno. De haven kon, net als die van Ravenna, minstens 250 schepen huisvesten. Tijdens de Augustijnse periode werd deze haven, die dichtbij de haven van Julius lag, de opvolger van deze onpraktisch geworden militaire haven in de baai van Puteoli en de belangrijkste militaire basis van de Pretoriaanse vloot waarmee de kust van de westelijke middellandse zee werd bewaakt.

Een snel verval, in het voordeel van Misenum
Het militaire leven van Portus Julius was inderdaad van korte duur. Door verzanding, waarschijnlijk al in 12 na Chr. werd de militaire vloot verplaatst naar het dichtbij gelegen natuurlijk havenbekken van Misenum. De haven zelf werd omgebouwd tot een civiele haven voor Baiae. Het gebied werd na de militaire fase, net als Baiae, een plek voor kuuroorden en luxe residenties.

In latere eeuwen waren de havenstructuren weer overgeleverd aan het lot van bradyseïsme. Cassiodorus vertelt ons dat aan het einde van de vijfde eeuw de golfbreker van de haven omlaag zakte en werd vernietigd.
In de volgende eeuwen verdween de hele dam en de havenstructuur onder water zodat Lucrino een werd met de zee. In een document uit 1503 waarin diverse bewegingen van bradyseïsme worden beschreven staat: “de zee toont bij het droogvallen verschillende ‘pilae’”.
Het fenomeen van opheffing van de kust gaat door tot aan de eruptie van Monte Nuovo op 29 september 1538 die de verdwijning van het dorpje Tripergole tot gevolg had en Lago Lucrino elimineerde tot minder dan een waterplasje.
Over Portus Iulius begon men pas weer te praten aan het eind van de tweede wereldoorlog. Dit dankzij zowel de luchtfotografie en de eerste bruikbare, door piloten gemaakte foto’s als de onderwaterfotografie. Dit materiaal heeft al veel bijgedragen aan de verhoogde interesse van studenten en de inspectie cultureel erfgoed, de soprintendenza. Deze laatste heeft naar aanleiding van de luchtfoto’s de eerste stappen gezet om het gebied te beschermen door het starten van enkele duik campagnes met als doel het in kaart brengen van dit grote haven-complex dat naar zeggen een oppervlakte zou hebben gehad van circa 10 hectare (zie video). 

Op dit moment wordt alleen het oostelijk deel en specifiek het deel voor het “Lido Augusto”, dat bestaat uit gebouwen die gebruikt werden als opslagplaats, gebouwd in muren van ‘opus reticulatum’⁹ die enige centimeters tot een meter omhoogsteken boven de zeebodem. De gebouwen hadden een uitzicht op een centrale binnenplaats en grensden aan de westzijde aan een landhuis met een peristilium met baksteen zuilen. Het overgrote deel van het complex is helaas nog niet in kaart gebracht. Alle grafische weergaven zijn ontleend aan foto interpretaties.

De oorspronkelijke civiele haven van Baiae had, net als die van Portus Julius, een dijk, onderbroken door een kanaal om veilig binnen te kunnen varen.
Ook Baiae met haar haven ging vanaf de vijfde eeuw aan natuurgeweld ten onder. Malaria zorgde er uiteindelijk voor dat de gehele streek na verloop van tijd totaal verlaten raakte.

Bronnen::
http://www.archeoflegrei.it/ 

 

• 
  notes:
• 1:  Campi Phlegraei-Napels, tekening van Sir William Hamilton uit 1776
• 2:  Trajanus bouwde zijn haven in Portus achter die van Claudius omdat de relatief open haven van Claudius toch teveel problemen gaf. Bij storm vergingen er wel schepen in de     haven.
• 3:  opus pilarum vi maris conlapsum a divo patre suo promissum restituit. Vertaling: de door de kracht van de zee vernielde pijlers gerestaureerd volgens de belofte van zijn goddelijke vader.
• 4:  Artist impression gemaakt door Cristiano Fiorentino
• 5:  Bradyseïsme is de geleidelijk verhoging of verlaging van een deel van het aardoppervlak door het vullen of leeglopen van een ondergrondse magmakamer van een vulkaan
• 6: Foto: Ferdinando Marfella
• 7:  Foto: Tower Life (Octavia Drughi)
• 8:  Foto: Archivo Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Napoli e Pompei
• 9:  Opus reticulatun: Door de Romeinen omstreeks 100 v. Chr. ontwikkelde bouwvorm van kleine, ruitvormige tufsteentjes.