Gades komt weer tot leven

Het huidige Cádiz is één van de oudste steden in West-Europa die continue bewoond is geweest. De stad is gelegen op een schiereiland voor de zuidkust van Spanje ten zuiden van de monding van de Guadalquivir.

Gades¹, zoals de Romeinen de stad noemden, werd volgens de overlevering rond 1100 voor Chr. gesticht² door Feniciërs uit Tyrus³ als thuishaven voor schepen die richting Engeland vertrokken op zoek naar tin en amber.
Archeologisch onderzoek rondom de stad heeft echter tot op heden niets opgeleverd dat ouder is dan de 8e eeuw voor Chr.
De grote rivaal van Gades was het koninkrijk Tartessus (zie foto 1) dat door klassieke schrijvers vaak werd verwisseld met Gades.
Omstreeks het jaar 500 voor Chr. wordt Gades bezet door de Carthagen. Deze sleepten de stad mee in wat zou gaan heten: de Punische oorlogen, tegen Rome geleid door de Carthaagse familie Barcas (zie artikel ‘Tarragona’). Tijdens de tweede Punische oorlog onderwierp Gades zich op tijd aan Rome en werd na 206 voor Chr. een zogenaamde civitas foederata⁴. De Latijnse naam voor de stad werd dus Gades en de kolonie Augusta Urbs Iulia Gaditana (De Augustusstad van Julia van Gádès).

Lucius Cornelius Balbus minor, geboren in Gades als zoon van een vermogende familie, was bevriend met zowel Julius Caesar als Agustus en werd door de laatste tot consul benoemd. Hij bouwde Gades nova met als hoogtepunt een nieuwe havenwijk. Gades nova kende vooral in de keizertijd een grote bloei door de handel in tin en andere mineralen, gedroogde vis, vissaus, de beste wijn uit Spanje en wol.
Ten tijde van Augustus telde de stad 500 equites (Romeinse stand van edelen) op een totale bevolking van 60.000. De stad kende verschillende belangrijke tempels.
Het enige gebouw uit de tijd van Lucius Cornelius Balbus dat tegenwoordig nog te zien is in Gadiz is het Romeinse theater. Dit theater, het op een na grootste in het Romeinse Rijk, werd in 1980 bij toeval gevonden na een magazijnbrand. Het gebouw lag oorspronkelijk nog deels onder de bestaande bebouwing maar is in de afgelopen jaren verder opgegraven.

Twee eilanden
Ten tijde van de Romeinen bestond Gades uit twee eilanden gescheiden door het Bahía-Caleta kanaal (foto 3). Het noordelijke eiland werd Eritheia genoemd. Het zuidelijke eiland, het Kothinusa eiland, was in tweeën gedeeld door een smalle zijtak van het kanaal. Eritheia had, volgens diverse archeologische vondsten, voor de eerste eeuw na Chr. een grote vis industrie met langs de oevers van het kanaal diverse zoutings fabrieken. In dit deel van de stad zijn ook grote hoeveelheden amforen voor de opslag gevonden. Omdat elk spoor van productie voor de amforen en ovens ontbreekt moeten we er vanuit gaan dat deze uit andere plaatsen werden aangevoerd.

De belangrijkste gebouwen stonden op het eiland Kothinusa. De 17e eeuwse kroniekschrijver Suárez de Salazar plaatste hier de waterdepots van het aquaduct alsmede het amfitheater van Gades. Hetzelfde geldt voor het complex van de zoutmolens die sinds de oudheid in gebruik waren. Met uitzondering van het theater is er verder van de Fenicische, Punische of Romeinse stad niet veel teruggevonden.

De haven(s) van Gades

De rol van de haven van Gades en met name die in de handel met Italië en de Middellandse Zee wordt vooral benadrukt door literaire bronnen en door het feit dat er nagenoeg in het hele Romeinse Rijk amforen uit Gades zijn te vinden. Als we willen weten waar die haven (of het havensysteem) precies lag moeten we allereerst iets meer weten over de kustlijn van de eilandengroep. Deze is in het lange bestaan van haar leven sterk veranderd door weer, wind en golfslag maar ook door tsunami’s en klimaatverandering.
Recentelijk, in 2000, is daar een uitgebreid onderzoek naar gedaan d.m.v. het plaatsen van een groot aantal grondboringen⁶. Hierbij werd de hele Bocht van Cadiz als wel San Fernando onder de loep genomen. Bij dit onderzoek werd er voornamelijk gekeken naar de kustlijnen vanaf ongeveer 4000 jaar voor Chr. tot aan de huidige situatie. Hierbij speelde de sedimentatie gedurende deze periode alsmede de zeespiegelhoogte een cruciale rol.
Diegenen die geïnteresseerd zijn in het hele verslag van het onderzoek verwijzen we naar de Duitse pdf uit 2004.

Het uiteindelijk resultaat van het onderzoek voor 4 relevante tijdperken vindt u hier onder weergegeven: 

Foto 5: De kust en eilanden 6500 jaar geleden                                                            Foto 6: De kust en eilanden 3000 jaar geleden

Gades komt weer tot leven 
Op 24 juni 2020 schreef Guillermo Cas de los Cobos in zijn blog in de Terrae Antiqvae⁷: “Overblijfselen van de Fenicische havenstad Cádiz komen tevoorschijn onder een historische flamenco bar”.

In de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw was er in Cadiz, naast de kathedraal, een ondergrondse taveerne waar liefhebbers van flamenco muziek hun hart konden ophalen: de Cueva del Pájaro Azul (de grot van de blauwe vogel).
De taveerne, waar alle grote flamenco zangers hadden opgetreden, raakte enigszins in verval en daarom besloot de gemeente in 2017 om de ruimte te rehabiliteren en te heropenen als een hotel en een cultureel uitgaanscentrum. Toen het werk begon stuitte men al snel op een kademuur en een aantal havenstructuren aan de kant van het eiland Kothinusa. De havenstructuur met een hoogte van 1 meter 80 en een lengte van 5, 60 meter was opgebouwd uit vier rijen ashlar. Het geheel ligt 5 meterdiep  onder de grond en is moeizaam door de ontdekkers met de hand blootgelegd.
Volgens de Spaanse archeologen Juan Miguel Pajuelo en Francisco Javier Ramírez, die de muren hebben onderzocht, gaat het waarschijnlijk om één van de kades van de Fenicische haven uit de 4e en 3e eeuw voor Chr.

In de ruimtes die de taveerne gebruikte zijn de originele bogen uit de 16e tot de 18e eeuw teruggevonden. Deze ruimtes waren gebouwd als opslagruimte bovenop de havenstructuren die deels in de onderliggende rotsen waren gebouwd.
Naast de havenstructuren is er tevens een getijdebron met zoet water gevonden, talloze keramische overblijfselen uit diverse episoden, munten uit de tijd van de 2e Punische oorlog en de fundering van een groot gebouw uit de tijd van het Romeinse keizerrijk. Dit moet, gezien het gebruik van Egyptisch blauw stucwerk en plantaardige decoraties, een monumentaal gebouw zijn geweest. Daarnaast vond men latere sedimentlagen uit de 3e en 2e eeuw voor Chr., dus uit de tijd van het einde van de 2e Punisch oorlog tussen Carthago en Rome, waarna de naam van de stad werd veranderd in Gades. De kade bevond zich aan de oever van het kanaal en bevatte een trap naar het water en een helling om de schepen op het droge te trekken. Hier zijn ook constructies gevonden die wijzen op pakhuizen of scheepswerven. De vondsten uit de Fenicische tijd zijn historisch het meest waardevol alhoewel er ook nogal wat delen uit de Romeinse en Islamitische periode zijn teruggevonden.
Deze ontdekking is absoluut gerelateerd aan de geoarcheologische studie die in het begin van 2020 door onderzoekers van de Universiteit van Cádiz is uitgevoerd in de kelder van het Valcárel-gebouw.

Dit onderzoek wees nogmaals uit dat Gadir-Gades bestond uit een archipel gevormd door ten minste de twee eerder genoemde eilanden die in de oudheid werden gescheiden door het diepe kanaal.
In het Valcárel-gebouw dat lineair een paar honderd meter in een rechte lijn vanaf de Cueva del Pájaro Azul is gelegen, werd een haven ontdekt die zich tussen de 25 en 50 meter diep onder het huidige zeeniveau bevond en waar een grote rijkdom aan archeologische en organische overblijfselen (keramiek, hout, dieren en planten) is gevonden die in gebruik waren vanaf de Fenicische periode tot zeker in de hoogtij van het Romeinse keizerrijk.
De toegang tot de haven was tenminste 200 meter breed naar het westen en de diepte was meer dan voldoende voor schepen met een diepgang van 20 meter. Door deze grote diepte zou het wel eens een probleem kunnen zijn geweest voor minder grote schepen om te ankeren. Men vermoed dan ook dat de schepen werden aangemeerd. Het kanaal was in de eerste eeuwen van onze jaartelling nog steeds dieper dan 20 meter.
Daarnaast vormt de sedimentaire vulling van deze haven, vooral tussen 20 en 40 meter, een zeer belangrijk data-archief om de oorsprong van Cadiz tot aan het eerste millennium van onze tijd te kunnen traceren. Deze ontdekkingen bevestigen deels eerder onderzoek naar de hypothese van het kanaal dat dwars door de stad liep van La Caleta naar de Baai van Cádiz maar bieden tegelijkertijd perspectief voor verder onderzoek naar Cadiz in de Fenicische, Punische en Romeinse tijd tot aan de dag van vandaag.

• Sources
• - El puerto romano de Gades: novedades arqueolo´gicas Darı´o Bernal Casasola
• - The Bahía-Caleta channel in Cádiz 2018 by Ortiz Correro
• -Geschichte des Küstenverlaufs im Stadtgebiet von Cádiz-2004 - Martin Kölling , Anna Maria Roos , Annette Kölling , Horst D. Schulz , Oswaldo Arteaga Matute en Helga Schulz.
• Notes
• 1:Volgens numismatische opschriften stond Gades (τὰ Γάδειρα in het Grieks) bij de Feniciërs bekend als Gadir, Agadir of GDR hetgeen ‘muur’ of ‘burcht’ betekende.
• 2: Strabo Geographica 3.5.5- Bij het vertellen van verhalen over de oprichting van Gades, herinneren de Gaditaniërs zich een bepaald orakel, dat in feite aan de Tyriërs werd gegeven, en bevolen hen een kolonie naar de Pilaren van Heracles te sturen ... maar de mannen die arriveerde op de derde expeditie, hebben Gades opgericht, en plaatste de tempel (van Heracles) in het oostelijke deel van het eiland, maar de stad in het westen.
• 3: Fenicische havenstad (schiereiland) Libanon.
• 4:Civitas foederata = gemeenschap door verdrag gebonden.
• 5:foto theater: Eduardo Ruiz
• 6:Geschichte des Küstenverlaufs im Stadtgebiet von Cádiz-2004
• 7:Blog Guillermo Caso de los Cobos