Massilia, “La Cité Phocéenne"

Eén van de vele havensteden in het oosten van de Middellandse Zee, het huidige Turkije, was Phocea. Deze havenstad, Φώκαια in het Grieks, werd gesticht in de achtste eeuw voor Chr. en bewoond door kolonisten uit Athene en Phokis in Griekenland.
Phocea had twee zeer goede natuurlijke havens en was volgens de Griekse historicus Herodotus de eerste zeevarende natie die lange zeereizen maakte naar de Adriatisch zee, de Tyrreense Zee en Spanje². Ze stichtten op hun vele handelsreizen diverse koloniën waaronder, omstreeks 600 voor Chr, de oudste stad in het huidige Frankrijk en een van de oudste, continue bewoonde nederzettingen van Europa. Zij noemden de stad Μασσαλία in het Grieks, een naam die werd geromaniseerd tot Massalía.
Er zijn diverse legenden over het ontstaan van Massalia maar in de 1e eeuw na Chr. was dit de meest gangbare:

…... Zo waagden de Phocaeërs het om naar de verste kust van de oceaan te varen en kwamen bij de Gallische golf, bij de monding van de Rhône. Bewogen door de aangenaamheid van de plaats, keerden ze terug naar huis om verslag uit te brengen van wat ze gezien hadden en riepen de steun in van meer mensen. De commandanten van de vloot waren Simos en Protis. Zo kwamen zij en zochten de vriendschap van de koning van de Segobrigii ³, genaamd Nannus, in wiens gebied zij een stad wilden stichten. Het gebeurde dat de koning op die dag bezig was met het regelen van het huwelijk van zijn dochter Gyptis: volgens de gewoonte van de stam bereidde hij zich voor om haar ten huwelijk te geven aan een schoonzoon die tijdens een banket werd gekozen.
Omdat alle huwelijkskandidaten waren uitgenodigd, werden ook de Griekse gasten op het feest uitgenodigd. Toen haar vader haar vroeg water aan te bieden aan de man die zij als echtgenoot koos, ging zij allen voorbij en wendde zich tot de Grieken en gaf het water aan Protis. Zo werd Massilia gesticht bij de monding van de Rhône, in een diepe inham, als het ware in een hoek van de zee ⁴.

 

Over het ontstaan van deze havenstad in Gallië in de hedendaagse Franse regio Provence-Alpes-Côte d'Azur gaat dit artikel en speciaal tijdens de Romeinse overheersing toen de naam van de stad werd veranderd van Massalia in Massilia. 

Geschiedenis
De omgeving van Marseille wordt al ruim 30.000 jaar door mensen bewoond. Toen de kolonisten uit Phocea arriveerden in 600 voor Chr. waren zij zeker niet de eerste bewoners ter plekke. Wel zagen zij, als ervaren zeevaarders, meteen de potentie van de streek voor een handelsnederzetting. De mediterrane inham van de Lacydon, gevoed door een zoetwaterstroom en beschermd door twee rotsachtige voorgebergten was een uitgelezen plek voor een haven. Massalia groeide dan ook uit tot een van de belangrijkste handelshavens van de antieke wereld met ups en downs tijdens in de Romeinse tijd.

Op haar hoogtepunt in de vierde eeuw voor Chr. had de stad een bevolking van ongeveer 50.000 mensen op vijftig hectare grond omgeven door een muur. De handelaren uit Massalia dreven niet alleen handel over zee maar trokken ook over de rivieren Durance en Rhône verder Frankrijk binnen en legden over land handelsrouten aan naar Zwitserland en Bourgondië, tot aan de Baltische Zee.
De in Massalia geslagen Drachmen werden dan ook in alle delen van het Ligurische-Keltische Gallië teruggevonden. Zij exporteerden hun eigen producten: lokale wijn, gezouten varkensvlees en vis, aromatische en geneeskrachtige kruiden, koraal en kurk.
Al snel floreerde de stad door de handel met Rome en de rest van Gallië. Het achterland van Massalia was hongerig naar Romeinse goederen en wijn en Rome had daarentegen grote behoefte aan nieuwe producten en slaven.
Het varen bleef de oude Phocaeërs in het bloed zitten. Een goed voorbeeld hiervan is één van de beroemdste burgers van Massalia wiens standbeeld tot op heden te zien is op de gevel van het beursgebouw in Marseille. Ik heb het hier over Pytheas van Massalia, een Griekse handelaar, ontdekkingsreiziger, geograaf en astronoom uit de 4e eeuw voor Chr.
Phyteas maakte wiskundige instrumenten waarmee hij bijna de exacte breedtegraad van Marseille kon vaststellen en hij was de eerste wetenschapper die doorhad dat de getijden op zee in verband stonden met de stand van de maan.
Tussen 330 en 320 voor Chr. organiseerde hij een expeditie via de Atlantische Oceaan naar het noorden van Engeland, IJsland, Shetland en Noorwegen. Hij hoopte hiermee een handelsroute over zee voor tin vanuit Cornwall op te zetten⁷. De Massilioten vonden het echter goedkoper en eenvoudiger om met Noord-Europa handel te drijven via de landroutes ⁸.
Massalia bleef lange tijd een onafhankelijke Griekse staat maar voelde zich in 218 bedreigd door een invasie van Gallische stammen. Het sloot een verbond met Rome en kreeg bescherming van de Romeinen in ruil voor een strook land over haar grondgebied, bedoeld voor de aanleg van de via Domitia, een weg naar Spanje. De stad hield nog wel haar zelfstandigheid, maar de Romeinen bouwden hun provincie Transalpine Gallië om haar heen en stichtten in 118 voor Chr. de kolonie Narbo Martius⁹.  
Deze laatste stad zou een grote economische concurrent worden van Massalia.

Tijdens de Romeinse burgeroorlog tussen Julius Caesar en Pompeius in de jaren 40 voor Chr. trachtte Massalia in eerste instantie neutraal te blijven. Toen Caesar, onderweg naar Hispania, Massalia wilde aandoen bleven de stadspoorten gesloten. Onderhandelen hielp niet dus besloot Caesar de stad te belegeren. Na veel weerstand, diverse nederlagen, hongersnood en een uitbraak van de pest gaven de inwoners zich over aan Caesar.
De val van de stad betekende voor dat moment het einde van de welvaart en onafhankelijkheid van Massalia. De stad behield haar theoretische status van civitas foederata (bondgenoot), maar moest afstand doen van haar vloot, krijgskas en een groot deel van de gebieden rond de stad¹¹.
Na de overgave zou Massalia geen belangrijke politieke rol meer spelen en werd ze voorbijgestreefd door Narbo Martius (Narbonne) en Arelate (Arles).
De stad was nu grotendeels onder Romeinse heerschappij gebracht maar paste zich goed aan. De staatsman Titus Annius Milo grapte, die toen in Marseille in ballingschap leefde, dat niemand Rome zou missen zolang hij de heerlijke rode mul van Marseille maar kon eten.
Caesar, uit respect voor haar lange historie, liet Massilia voort bestaan en in de navolgende eeuwen, waarin de Romeinen in de Provence verbleven, zou de stad weer opnieuw floreren.
Massilia werd langzaamaan een Romeinse stad alhoewel de Griekse invloeden nog lang aanwezig zouden blijven. Wel werden er structuren uit de oorspronkelijke Phoceense nederzetting vervangen of kregen Romeinse toevoegingen. Antieke monumenten werden afgebroken waarbij de stenen vaak werden hergebruikt bij nieuw te bouwen structuren. Dit zou zich door de eeuwen heen blijven herhalen. Hoe succesvoller de stad werd des temeer breidde deze zich uit en gingen oude gebouwen ten onder aan nieuwbouw. Dat is wellicht de reden dat er vandaag de dag, op het eerste gezicht, nog maar weinig is terug te vinden van de lange Grieks-Romeinse historie.

De restanten van de oude stad
“Ondanks haar rijkdom, macht en vooruitgang in de beschaving heeft de oude stad geen overblijfselen van gebouwen of sporen van haar bestaan achtergelaten, behalve inscripties (sommige in het Grieks), sarcofagen en enkele fragmenten van beeldhouwwerk.” Dit schreef de Britse uitgever John Murray III over Marseille in 1843¹².

Er is inderdaad door de eeuwen heen bitter weinig belangstelling geweest bij de inwoners naar de oude historie van hun stad, dit ondanks de moeite van sommige wetenschappers.
Tussen 1862 en 1864 is, ondanks de persoonlijke interesse van Napoleon III in archeologie, over een lengte van 1 kilometer het hart uit de oude stad gerukt voor de aanleg van de ‘rue Imperiale’ (de latere ‘rue de la République’). Hierdoor is onherstelbare kennis verloren gegaan omdat er niet eerst een studie van het gebied heeft plaatsgevonden.

Pas vanaf 1913, toen er bij het slopen van oude huizenblokken achter 'la Bourse’ (de beurs) steeds meer antieke overblijfselen tevoorschijn kwamen ontstond het besef dat dit toch wel belangrijke ontdekkingen zou kunnen opleveren, maar van een geplande opgravingscampagne was nog geen sprake. Zelfs toen in 1943 de wijk aan de noordkant van de ‘Vieux-Port’ (Oude Haven) compleet werd afgebroken zag men, ondanks de inspanningen van de Franse onderzoekers Henri Rolland en Fernand Benoît¹⁵, af van een officieel onderzoek. Pas toen na de Tweede Wereldoorlog bewijzen van oude bouwwerken daadwerkelijk tevoorschijn kwamen, konden archeologen theorieën formuleren over de indeling en hoedanigheid van Grieks en Romeins Marseille.
In 1949 schrijft Benoit nog:”……van het oude Massalia is nog maar weinig bekend: de overblijfselen van een christelijk religieus gebouw; de locatie van enkele begraafplaatsen; de substructuren van enkele Romeinse horrea (pakhuizen) bij de haven; de paar restanten van een theater; een grote Ionische kapiteel; een paar Latijnse en Griekse inscripties; een collectie schrijntjes gewijd aan Cybele en een vrij uitgebreide groep Griekse scherven" ¹⁶.

De grote doorbraak kwam in 1967 toen, bij opgravingen voor de fundering van een groot winkelcentrum, oude muren uit verschillende periodes werden blootgelegd, waaronder overblijfselen van de oostelijke stadspoort en van enkele voorzieningen direct daarbuiten, bij het binnenste deel van de haven. Er werd ingegrepen door de Administration of Antiquities die tijdelijk het gebied veiligstelde, maar de kosten die de gemeente hiervoor vroeg waren dusdanig hoog dat er niet voldoende fondsen ter beschikking kwamen om een gedetailleerd onderzoek te doen.
Diverse van deze vondsten zijn in de loop der jaren gereconstrueerd en geplaatst in een speciaal hiervoor ingericht park, de ‘Jardin des Vestiges’ ¹⁸ (zie figuur 1, 13 en 17).

De Haven

De rede van Marseille bevindt zich tussen de kapen van Marseilleveyre en Couronne. De baai is bezaaid met kleine eilandjes en rotsen. Dit maakt het binnenvaren van Marseille een delicate onderneming. Het grootste gevaar vormt hierbij het eilandje Planier, zo’n 8 zeemijl uit de kust. Dit eilandje steekt bijna niet boven het water uit en heeft derhalve sinds de oudheid vele schipbreuken veroorzaakt.
De Baai van Marseille kende vele schuilplaatsen, met name tussen Kaap Couronne en Marseille. Deze sector was belangrijk voor de toegang tot het meer van Berre, de Rhône, de Languedoc en de steengroeven van Spanje die beter bereikbaar waren over zee dan over land.
Ook aan de andere kant van Marseille bij de kaap van Marseilleveyre lagen diverse eilandjes die goede bescherming boden tegen de zee en de mistralwind. Zij dienden min of meer als voorhaven van Marseille. Niet alleen in geval van nood maar ook om te wachten op de beste omstandigheden om uit te varen naar Italië, Spanje of Noord-Afrika.
Kennis van de haven en haar gevaren was daarom voor elke zeeman die naar Marseille wilde varen uitermate belangrijk. Het was des te belangrijker omdat de Calanque du Lacydon (De baai van Lacydon) door het voorgebergte vanaf de rede verscholen ligt en pas te zien is als men er in de ondiepe wateren, bezaaid met rotsen, dicht langs vaart.

La calanque du Lacydon

De ingang van de haven van Marseille heeft een bocht tussen het voorgebergte van de vuurtoren (figuur 10m) en het voorgebergte Saint-Jean (figuur 10e). Vroeger was de ingang bezaaid met rotsen en riffen. Deze zijn nu verdwenen maar werden wel in de middeleeuwen nog vermeld in de archieven¹⁹.
De situatie maakte het betreden van de baai, en zeker de ingang van deze inham, moeilijk maar ze bood ook een dubbele bescherming. De deining van zee drong bijna nooit door in de baai en alles en iedereen die door de pas de haven binnen wilde varen was gemakkelijk te controleren vanaf de twee voorgebergten.
Vervolgens kwam men in de calanque van Lacydon (figuur 10). Dit bekken was ruwweg rechthoekig van vorm, maar sprong in het noorden iets terug, zodat het een ‘hoorn’ (La Corne) vormde (figuur 10a).

Toen de Phocaeërs in Marseille kwamen was de diepe maar smalle calanque, die later de Vieux-Port (Oude Haven) zou gaan heten, veel groter en dieper dan tegenwoordig. De baai liep landinwaarts tot aan de voet van de heuvels waar ze uitliep in een modderig moeras.
De eerste havenontwikkeling die in de loop van de opgravingen werden ontdekt gaat terug tot het eerste kwart van de zesde eeuw voor Chr. Het was een steiger die werd ontdekt op de Place Villeneuve-Bargemon (zie figuur 10). De voet van deze steiger was bezaaid met amfoorresten en geïmporteerd aardewerk. Opgravingen in dat gebied hebben ook veel scheepsbouw aangetoond.
In de 3e eeuw voor Chr. werden er op de stranden van de Place Villeneuve-Bargemon, waar de scheepsbouw plaats vond, overdekte dokken gebouwd. Deze waren gewoonlijk voor oorlogsschepen. Op het Jules-Verne plein (figuur 10) stonden onoverdekte scheepshellingen.
In het noordwesten van het opgravingsgebied vond men uit die periode ook een grote ronde put (figuur 12 A1) met een doorsnee van 6 meter alsmede diverse muren (figuur 12 A2), die wellicht deel hebben uitgemaakt van de allereerste verdedigingswallen.
Iets later werd de weg tussen de zee en het moeras flink vergroot. In het noorden werden verschillende terrassen (B1, B2, B3) gevonden met crematie-begraafplaatsen uit de 4e eeuw voor Chr.
In het zuiden werden bewerkte stenen voetstukken ter ondersteuning van de weg langs de kust ontdekt en de restanten van houten kades waarop kleine bootjes uit het water konden worden getrokken. Zeker geen grote schepen omdat het water daar ondiep was.

De belangrijkste haven installaties moeten in deze periode hebben gestaan aan de noordelijke wal van de Vieux-Port en pas veel later werden deze doorgetrokken naar het zuiden, zoals te zien is bij een deel van de kade (C1) die opgebouwd was uit grote blokken en bewaard is gebleven over een lengte van ongeveer 20 meter. Waarschijnlijk stamt deze uit de 3^e of 2^e eeuw voor Chr. toen men probeerde het moeras te dempen en een zoetwaterbron, 100 meter noordwestelijker gelegen, te kanaliseren.
De Franse archeoloog Camille Jullian²⁰ noemde de bron naar de ‘Heilige stroom van de Massiliotes’²¹, Lakydon. Deze naam werd het symbool van de haven²².
De spectaculairste constructie uit de Hellenistische periode is zeker de muur die liep langs de westkant van de opgravingen. Delen van deze wal werden ontdekt tijdens de sloop van de stad aan het begin van de 19^e eeuw. De muur is nu blootgelegd aan beide zijden van de westelijke poort over een lengte van meer dan 200 meter en werd beschermd door twee grote torens waarvan er één nog precies op zijn originele plaats staat en de ander deels naar boven is verhuisd.
De muur was opgebouwd met de zgn. emplekton techniek²³, ca 3 meter dik, met de zichtzijde gevormd door blokken uit de groeve van Cape Couronne²⁴.
In de sleuven van de fundering is zwart geglazuurd aardewerk gevonden van een middelmatige kwaliteit, die een datering oplevert van net voor het midden van de tweede eeuw voor Chr. Het lijkt er op dat deze muur niet werd verwoest of afgebroken na de overwinning en verovering van Marseille door Caesar in 49 voor Chr. omdat ze gedeeltelijk werd hergebruikt in de laat antieke fortificatie (zie figuur 12).

 

In het moeras en de onderliggende modder werd een binnenhaven gegraven (figuur 14 D1), omgeven door een doorlopende kade. Drie sestertii van Vespasianus, gevonden bij de kade, alsmede diverse opgegraven aardewerk plaatsen de voltooiing van de kade in de jaren 75-80 na Chr.
Onderzoek heeft wel uitgewezen dat de eerdergenoemde dokken en scheepshellingen in de Romeinse tijd waren verdwenen onder de taluds waarop gebouwen met onbepaalde functies kwamen te staan. Een kleine kade bekleed met palen lijkt nieuw te zijn gebouwd tussen twee van deze gebouwen onder de Place Jules-Verne.
Op zo’n 70 meter afstand van de bestaande kade langs de noordoever van de Vieux Port zijn de restanten gevonden van een identieke kade die liep tot het begin van het toegangskanaal²⁶.
De binnenhaven dreigde echter voortdurend dicht te slibben. De zoetwaterbron bracht zelf ook veel vervuiling met zich mee. Daarom werd er zo rond het midden van de tweede eeuw een tijdelijk bezinkbassin aangelegd (figuur 14 D2). Het bronwater werd nu via dit bezinkreservoir geleid waar het meegevoerde sediment naar de bodem zakte en het schone water via twee gaten aan de bovenzijde de haven instroomde. Het bassin moest dus ook regelmatig worden gebaggerd.
Het dichtslibben van, met name, het noordoostelijk deel van de binnenhaven bleef ondanks het nieuwe bassin gestaag doorgaan en uiteindelijk werd aan het eind van de tweede eeuw of, op z’n laatst, aan het begin van de derde eeuw na Chr. de binnenhaven verlaten.

Het was inmiddels een scheepskerkhof geworden waar diverse interessante vondsten zijn opgegraven, waaronder een goed bewaarde scheepsromp die in het ‘Musée d’Histoire de Marseille’ wordt tentoongesteld.
Tot op heden is er geen enkel spoor gevonden dat de datering vaststelt van de reparaties aan de stadsmuur (figuur 14 E2), waarin delen van de Hellenistische fortificatie waren opgenomen alsmede een deel van de Romeinse kade waarvoor een gracht was gegraven. We kunnen er alleen zeker van zijn dat het oude moeras weer terugkwam op de plek van de antieke haven en dat deze, blijkens analyse van haar afzettingen, een ongezonde atmosfeer moet hebben geproduceerd.
Voor de havenstructuren aan het einde van de Republikeinse periode en het begin van het Keizerrijk is de situatie nogal onduidelijk en er is geen archeologisch bewijsmateriaal bewijs gevonden. Dit is waarschijnlijk het gevolg van de fundamentele reorganisatie in de 1^e eeuw na Christus, waardoor de niveaus die er onmiddellijk aan voorafgingen zijn uitgewist. Uit diverse oude verslagen blijkt echter dat Marseille, ook na de nederlaag van 49 voor Chr, belangrijk bleef voor de Romeinen en ook de blootgelegde haveninstallaties bewijzen dat.
De periode van Augustus lijkt in het teken te hebben gestaan van de ontwikkeling van de hele kustlijn. In het midden van de zuidelijke oever, bij 23 quai de Rive-Neuve, werd een inham drooggelegd (figuur 16 c). Verder naar het westen, op dezelfde zuidelijke oever bij Fort Ganteaume, werden zware zeeweringen blootgelegd (16 d), waarbij keramiek uit het water tevoorschijn kwam daterend uit de 5e tot de 1e eeuw voor Christus²⁸.

De noordoever werd 2 meter dieper uitgebaggerd waarna er ten oosten van de monding van een beek twee kades worden gebouwd. De ene bestond uit een gemetselde structuur begrensd door een houten muur (16 e) en de andere uit een kleine muur op een fundering van puzzolaanbeton (16 f). Bij deze kade stonden twee pakhuizen waarvan één bestemd was voor dolia (grote bolle kruiken).
Tijdens opgravingen van de Place Villeneuve-Bargemon stuitte men op uitgestrekte thermale baden en op de Docks site vond men een ander dolia pakhuis (het huidige ”Musée des docks romains”) met een werf ervoor (16 i). Richting de oude rue Mayousse, werd een hardstenen kademuur (16 n) ontdekt uit de tweede helft van de eerste eeuw na Chr.
In de binnenhaven, La Corne, verrees rond 70 na Chr. een stenen kademuur (16 p). Ook ten hoogte van de Rue de la République kwamen er hardstenen kades (16 q en r).

Deze grote bouwactiviteiten kunnen alleen maar een economisch en commercieel doel hebben gehad. Arles en Marseille opereerden naast elkaar en hadden verschillende functies. Arles was een stad aan een rivier en een handelsweg; Marseille was een stad aan zee.
Uit gevonden aardewerk en munten blijkt dat aan het einde van de 2^e eeuw na Chr. continue graan uit het centrale dal van de Rhône naar Rome werd verscheept. In de periodes daarna zal de stad, en dus ook de haven, steeds worden uitgebreid en aangepast aan de behoefte die op dat moment gelden. De haven van Marseille was belangrijk voor de antieke bewoners, Phocenen, Grieken en Romeinen en dat is de stad vandaag de dag, 2700 jaar later, nog steeds voor de huidige bewoners van Marseille. Gelukkig is het besef van de waarde van die lange historie, zij het wat laat, ook binnengekomen bij de Marseillais. We mogen dus hopen in de nabije toekomst nog veel nieuws te mogen vernemen van het verleden, en wat ons betreft het Romeinse verleden, van de "CITÉ PHOCÉENNE"