Eten uit de Afrikaanse ruif

Verslag van Ahmed Fergiani ¹
In 146 voor Chr. plunderden de Romeinen Carthago en legden beslag op hun graanvelden. Minder dan 25 jaar later was Rome in staat haar inwoners te voorzien van graan tegen betaalbare prijzen en nog later zelfs gratis, als brood onder de slogan Panem et Circenses (brood en Spelen) hetgeen de onofficiële oplossing van de Romeinen was geworden om de bevolking van bijna 50 landen met verschillende achtergronden, religies en talen, te kunnen controleren. Om het via deze weg mogelijk te maken zo’n één miljoen inwoners van Rome te voeden en tevreden te houden vertrokken er, ijs en weder dienende, elke week schepen in lange konvooien vanuit Rome om graan te halen.

De oversteek naar Alexandrië in Egypte duurde 13 dagen, naar Sabratha in Libië 4 dagen en naar Carthago in Spanje drie dagen (zie 'winter zeevaart').
Flavius Josephus, een van oorsprong joodse historicus en generaal uit de eerste eeuw na Chr. vertelt ons dat de Romeinen acht maanden van het jaar afhankelijk waren van de graanaanvoer uit de Afrikaanse provincies.

Leverden deze provincies alleen graan aan Rome en zijn er nog sporen van deze Afrikaanse havens?
Uit bronnen weten we dat olijfolie zeer in trek was bij de Romeinen. De stad Leptis Magnum in Libië had tijdens de Romeinse burgeroorlog, die woede van 49 tot 45 voor Chr. tussen Julius Caesar en Pompeius, de kant van de verliezer (Pompeius), gekozen en moest daarom als straf elk jaar meer dan een miljoen liter olijfolie aan Rome betalen.

Tot op de dag van vandaag zijn de restanten van 58 verschillende olijfpersen in de ruïnes van het Romeinse Volubilis in Marokko, daar nog getuigen van. In dit artikel willen we iets meer vertellen over die Afrikaanse havens die een permanente vertegenwoordiging hadden in Ostia, de oude haven nabij Rome.

MAURETANIA CAESARIENSIS
Het centrale en westelijke deel van modern Algerije heette in de Romeinse tijd Mauretania en was een provincie van Rome die door keizer Claudius in de eerste eeuw na Chr. in tweeën werd gedeeld: Mauretania Caesariensis en Mauretania Tingitana (zie 'de havens').
De belangrijkste stad in deze regio was Caesarea, in de achtste eeuw voor Chr. gesticht door de Feniciërs onder de naam Iol. De moderne naam van de stad is Cherchall (الشرشال).
In deze stad werd in 164 na Chr. de Romeinse keizer Marcus Opellius Severus Macrinus geboren. Hij was keizer van 11 april 217 tot 8 juni 218.
Voornamelijk Caesaria, maar ook andere steden in de regio zoals Tipasa, Cartenna (modern Ténès, تنس‎ ), en Pomaria (modern Tiemcen, تْلمسان ) produceerden wijn, olijfolie, graan en dadels in grote hoeveelheden zoals we kunnen zien op de mozaïeken in Musëe de Cherchell en op de Piazzale delle Corporazioni in Ostia.

JULIA HIPPO DIARRYTHUS (بنزرت )
Hippo, het tegenwoordige Biserta in het noorden van Tunesië, was een oude Fenicische nederzetting zoals blijkt uit de naam. Waarschijnlijk was ze gesticht door dezelfde Feniciërs die het nabijgelegen Utica stichtten. Hippo kreeg haarbijnaam ‘Diarrhytus’ van een Griekse historicus uit de oudheid. De naam betekent: Gescheiden door het water (in dit geval door het kanaal van Bizerte).
Na de val van Carthago kwam ook deze stad als kolonie bij het Romeinse Rijk en kreeg de toevoeging 'Julia' in haar naam. De stad beleefde haar nadagen dankzij de overzeese handel met Rome. Deze bestond voornamelijk uit vis, wijn en hout. Plinius de Jongere noemde Hippo Diarrythus een mooie, vredige kolonie beroemd om haar spelen en visvangst.

KURBIS (قربة )
Curubis was oorspronkelijk een Punische havenstad die terugging tot de derde eeuw voor Chr. De stad werd tussen 59 – 46 voor Chr. door Julius Caesar getransformeerd tot een Juliaanse kolonie met als doel de Afrikaanse graanexport naar Rome te vergroten. Het vroegste archeologische bewijs van Curubis gaat terug tot 45 voor Chr. in de vorm van sporen van een water cisterne en een deel van een aquaduct. Verder is er een inscriptie bekend met de volgende tekst⁴:

P . ATTIVS . P . F . VAARVS . LEG . PRO . PR
C . CONSIDIVS C.F.LONGVS . LEG . PRO. PR
MVRVM . TVRBES . POSTEICVVS
FOSSAM . FAVIVNDVM . COER
T . TETTIVS . T . F . VEL . PRAEFECTVS

Uit de Romeinse tijd zijn er diverse mozaïeken gevonden die alle te zien zijn in het museum van Bardo, zoals het beroemde Munus mozaïek dat een gevecht tussen twee wilde dieren laat zien.

 

 

 

   

 

CARTHAGO (قرطاج )
Carthago werd gesticht door de slimme Fenicische prinses Dido die op een gegeven moment haar geboorteland Tyrus ontvluchtte en terecht kwam op de Afrikaanse kust. Volgens de mythologie kreeg zij daar omstreeks 814 voor Chr. van de lokale koning een stuk land zo groot als een stierenhuid. Zij sneed de huid in smalle stroken en legden deze achter elkaar. Zo kreeg ze toch nog een behoorlijk stuk land en stichtte daarop de stad Qart Hadašt (de nieuwe stad oftewel Carthago). 
Twee eeuwen later regeerde de stad over acht landen tot dat het door de Romeinen in 146 voor Chr. met de grond gelijk werd gemaakt. Carthago stierf echter nooit helemaal. Met haar Fenicische ervaring, haar geografische ligging en politieke koloniale ambitie werd Carthago één van de rijkste steden van de antieke wereld. Metalen, eetwaren, slaven en andere goederen van hoge kwaliteit zoals aardewerk lieten een hernieuwde opleving zien van de handelsvaardigheden van de Carthagers en hun kunst om aan iedereen alles te verkopen. Maar altijd tegen een bepaalde prijs. 
Carthago was ook vooruitstrevend in de landbouw en exporteerde veel graan. Verder was ze beroemd om haar paarden, die veel gelijkenis vertonen met de moderne Arabische hengsten. 
Mago, een schrijver uit Carthago, schreef 28 delen over landbouw en grond preservering. Dit werd wereldwijd zo belangrijk gevonden dat de originele Punische tekst door Cassius Dionysius in het Grieks werd vertaald en, betaald door de Romeinse senaat, door Decimus Junius in het Latin. Zowel de tekst van Dionysius als de latijnse tekst van Junius zijn verloren gegaan. Diverse delen zijn echter door andere schrijvers, waaronder Plinius de Oudere, in hun stukken geciteerd en zo aan de vergetelheid onttrokken.

SYLLECTUM/DALAKTA (سلقطة )

Syllectum was, van wege haar ligging op 200 km ten zuiden van Tunis, door de Feniciërs gekozen als een veilige haven met een rijk achterland. Toen Rome Carthago had verslagen werd ook Syllectum een graan exporteur voor Rome. Later kwamen daar nog olijfolie, garum en wijn bij. De haven was behoorlijk druk en behoorde onder de belangrijke Romeinse steden die een permanente handelspost hadden op de Piazzale delle Corporazioni in Ostia.
Van Salakta is tegenwoordig niet veel meer over. Het grootste deel van de stad ligt onder water. Archeologisch onderzoek heeft het beroemde mozaïek met de Afrikaanse leeuw aan het licht gebracht. Ook dit mozaïek bevindt zich in het museum van Bardo.

SABRATHA (صبراتة )

De Libische kust leverde o.a. olijfolie, graan, komijn. De economie van Cyrenaica (Cyrene), in het oosten van Libië, was heel sterk gebaseerd op Silphium, een belangrijk kruid dat nu wellicht is verdwenen, maar kennelijk zo belangrijk was dat vele munten uit die streek een afbeelding van de geneeskrachtige plant laten zien. Ook werden er andere kruiden geëxporteerd en gewilde vogels zoals de struisvogel, de Afrikaanse kip en, vanuit de rand van de woestijn, parelhoenders. Al deze goederen werden naar de havens van Leptis Magna, Apollonia en Sabratha gebracht. Sabratha was in de 5e eeuw voor Chr. ontstaan als de Punische haven SBRTN vanuit een kleine natuurlijke haven die ideaal was voor zeilschepen die de Middellandse Zee bevoeren. Onder de Carthagers en later onder Rome werd Sabratha een echte stad. In de stad vond in 158 na Chr. een belangrijke gebeurtenis plaats. De bekende berber Apuleius, een Latijnse schrijver uit Madaura, moest zich hier verdedigen tegen een rechtbank van magistraten, voorgezeten door de proconsul. Hij werd verdacht van toverij. Hij zou magie hebben bedreven om zich het fortuin van een rijke weduwe toe te eigenen. Zijn verdediging (Apologia) is een hilarisch werk waarin hij zijn tegenstanders volkomen belachelijk maakt. Het is één van de grappigste werken die ons uit de Oudheid overgeleverd zijn.
Sabratha was de eindbestemming van de caravaan route waar langs ivoor, wilde dieren en slaven uit centraal Afrika via Garama (جرمة ) en Ghadamis (غدامس), samen met graan uit het achterland naar de kust werden gebracht. Het export van deze goederen maakte Sabratha tot een welvarende Romeinse havenstad.

ALEXANDRIE (الاسكندرية )

Alexandrië werd gesticht door Alexander de Grote in 333 voor Chr. De stad stond, naast de bekende vuurtoren (één van de wereldwonderen) ook bekend om haar magnifieke bibliotheek gebouwd door de eerste twee Ptolemeische farao’s, de opvolgers van Alexander. Na de dood van de laatste Ptolemeische farao, Cleopatra, in 30 voor Chr. kwam de stad onder de heerschappij van de Romeinen. 

Alexandrië had drie havens die, volgens de Romeinse schrijver Petruvius, waarschijnlijk gebouwd waren tussen 300 en 250 voor Chr. tijdens de hellenistische periode.
Alexandrië werd de broodschuur van Rome. Ze stond niet alleen bekend om haar welvaart en papyrus maar ook bijvoorbeeld om haar lobsters. De Afrikaanse slak (Afra coclea) werd door de poëet Horatius geprezen als een gastronomische delicatesse. Plinius had een recept voor de bereiding van die slak nagelaten: “zachtjes, geheel in water, laten sudderen. Dan, zonder smaak toevoeging, roosteren op hete kolen. Eet ze met wijn en vissaus. “ Apicius leverde ons een recept voor gevulde kalebas ‘stijl Alexandrië’, met een vulling van pijnboompitten, dadels, wijn, honing, azijn, komijn, koriander en andere ingrediënten. (3,1V,3). Hij had ook drie visrecepten ‘stijl Alexandrië’, waarbij hij ingrediënten gebruikte als rozijnen, azijn en vissaus. Alexandrië exporteerde niet alleen voornoemde artikelen naar Rome, maar ook wilde dieren die vanuit Soedan waren aangevoerd en roodgranieten zuilen vanuit Aswan in het zuiden van Egypte.

• notes:
• 1: Gerard.1.Rickman, G.E(1980). ''The Grain Trade Under the Roman Empire''.Memories from the American academy and David Abulafia the great sea 2011. Trade,commerce and the state in the Roman world.page 267 ALAN BOWMAN
• 2: foto: href="https://www.flickr.com/photos/edoug/827586924/"
• 3: foto: User:JPS68
• 4: transription: P(ublius) Attius P(ubli) f(ilius) Vaarus(!) leg(atus) pro pr(aetore) / C(aius) Considius C(ai) f(ilius) Longus leg(atus) pro pr(aetore) / murum turres post{e}icuus(!) / fossam faciundum coer(averunt) / T(itus) Tettius T(iti) f(ilius) Vel(ina) praefectus
• 5: foto: BishkekRocks
• 6: foto: Kyrenaica, Kyrene AR Tetradrachm. Late 5th-4th Century BC. Head of Zeus Ammon right / K-Y-P-A, silphium plant. Weber 8475, BMC 69; McClean 9936, pl.375, 3. 13.25g, 25mm, 12h.
• 7: foto: Marku1988
• 8: foto: The Pharo of Alexandria (2e eeuw na Chr.) the first coin from Antoninus Pius time;de second coin from the time of Commodus
• 9: foto: Tolzmann, Don Heinrich, Alfred Hessel and Reuben Peiss. The Memory of Mankind. New Castle, DE: Oak Knoll Press, 2001