Het gaat uiteindelijk om mensen

Verslag: Gerard Huissen

Geschiedenis, en natuurlijk ook archeologie, genieten tegenwoordig een toenemende belangstelling. Honderdduizenden mensen bezoeken door het jaar heen archeologische opgravingen, antieke steden en musea. Ook organisaties die aandacht vragen voor deze onderwerpen, zoals Roman Ports, timmeren behoorlijk aan de weg. Wat beweegt al die mensen om op zoek te gaan naar zaken uit het verleden? Natuurlijk de kunst of architectuur bijvoorbeeld, maar uiteindelijk kijken we toch voornamelijk naar hoe men in het verleden leefde, wat men deed, hoe men zijn leven inrichtte en problemen probeerde op te lossen. Kortom: hoeveel verschilden onze voorvaderen van ons.

Het alledaagse leven van de gewone man

Natuurlijk weten we tegenwoordig veel over de elite, de machthebbers, keizers, senatoren en andere belangrijke figuren waarover veel is overgeleverd. Van de gewone man is niet zoveel bekend. Soms vinden we namen vermeld op mozaïeken, op inscripties of als schenker van een beeld of monument. Maar daar blijft het meestal wel bij.
Alhoewel, van sommige burgers beschikken we over nog een bron. Een bron die ons zelfs dichter bij een persoon brengt dan we ooit voor mogelijk hadden gehouden en ons soms zelfs deelgenoot maakt van een persoonlijke kant van wat ooit diens leven beheerste. Ik heb ik het hier over de vele begraafplaatsen uit de oudheid die de tand des tijds hebben overleefd.

De Romeinse begraafplaats van Portus op de Isola Sacra.
Er zijn over de hele wereld vele begraafplaatsen teruggevonden. De ene spectaculairder dan de andere. Omdat we ons hier bezighouden met Romeinse havens wil ik jullie meenemen naar mijn favoriete begraafplaats, de necropolis van Isola Sacra.

Enige jaren geleden heb ik voor de website www.ostia-antica.org deze begraafplaats beschreven en in kaart gebracht⁴. 
Isola Sacra is een kunstmatig eiland dat werd/wordt gevormd door de zee aan de westzijde, de rivier de Tiber (met bocht) aan de zuid- en oostkant en het kanaal gegraven door Trajanus om de haven Portus te verbinden met de Tiber aan de noordkant. Het eiland was vanuit Ostia te bereiken via een ferry over de Tiber en vanaf Portus via een brug over het Kanaal van Trajanus. De ‘bewoners’ van deze begraafplaats waren (zover bekend) allen afkomstig uit Portus.

In een eerder artikel⁵ heb ik uitvoerig geschreven over deze officiële necropolis die werd opgegraven in 1930 door professor Guido Calza. In 1938 werd er een tweede stukje opgegraven. Dit laatste deel is weer afgedekt en ligt nu, onzichtbaar, onder een boerenerf.
Alle gevonden teksten op sarcofagen, grafopschriften etc. zijn in 1952 gerubriceerd, beschreven en geïnterpreteerd door de Zweedse Classicus Hilding Thylander⁶. In 2007 is er een nieuw onderzoek met verbeterde inzichten gedaan onder leiding van het hoofd van het Finse instituut in Rome Anne Helttula⁷. Uit deze teksten zijn vele drama’s af te lezen. Omdat dit de enige persoonlijke gegevens zijn van de mensen die daar in die tijd leefden en werkten zou elk tastbaar bewijs moeten worden gekoesterd. Dit brengt ons bij het onderwerp waar ik het eigenlijk over zou willen hebben.

De Kanaalgraven
In 2005 reed ik langs de officiële necropolis van Isola Sacra naar de Via Redipuglia, de weg die naar Fiumicino Sud leidt. Langs deze straat, in het verlengde van de grote begraafplaats, zag ik een kleine, slecht omheinde opgraving van een aantal graven. Een groot bord, dat inmiddels compleet verbleekt was, stond op onleesbare afstand van de omheining.

Omdat ik in die periode bezig was met de beschrijving van de grote begraafplaats vroeg ik aan diverse archeologen wat ze mij konden vertellen over deze kleine cluster van tombes. De grote stilte was begonnen. Het leek of deze graven gisteren uit de grond tevoorschijn waren gekomen zonder dat iemand hiervan notie had genomen. Na heel veel zoeken kreeg ik een fotokopie met de beschrijving van een deel van deze graven. Ze zouden reeds uitgegraven zijn door Guido Calza in 1925, dus nog voor het bekende deel van de necropolis was opgegraven (1930). Omdat deze cluster van graven het dichtst bij het voormalige kanaal van Trajanus lagen hebben we zij de naam ‘Canal Tombs’ gegeven, een naam die je zeker niet in officiële stukken, voor zover die er al zijn, zult terugvinden. Op de fotokopie stond een plattegrond met de beschrijving van de graven die op die  plattegrond met de bijhorende letters (Tombe A t/m I en L, M, N, O).waren getekend. Later vond ik nog een losse beschrijving van tombe C3.

Tijd om zelf eens poolshoogte te gaan nemen. Het naastgelegen voetbalveldje werd gerenoveerd en de omheining was deels weggehaald. Als een ware ontdekkingsreiziger daalde ik af in de grote kuil waarin zich de graven bevonden. Deze heb ik toen vanuit elke hoek gefotografeerd⁹. Van boven af kon je zien dat er nog meer graven onder de grond lagen, die deels waarschijnlijk al een proefopgraving hadden ondergaan. Aan de oostkant van de gravencluster waren de muren gestut.

Thuisgekomen met mijn foto’s vergeleek ik ze met de beschikbare plattegrond. Ik zag meteen dat er iets vreemds aan de hand was. Er waren duidelijk meer graven aanwezig dan op de plattegrond stonden vermeld. Aan de hand van de stutten kon ik precies zien welke graven stonden ingetekend en welke niet. De plattegrond van Thylander uit 1928 toont de voornoemde graven met uitzondering van C3. Wellicht waren C3 en de niet vermelde graven nog niet ontdekt en/of beschreven. Dan maar kijken in het boek van Anne Helttula uit 2007. Helaas, Helttula leunt kennelijk op Thylander en laat exact dezelfde kaart zien, zelfs zonder C3.

Navraag leverde tot op de dag van vandaag niets op. Omdat deze graven kennelijk het dichtst bij Portus lagen zouden we mogen veronderstellen dat we hier te doen hebben met de oudste graven op, wat vroeger één grote begraafplaats is geweest. Het lijkt mij dus ongelooflijk belangrijk, mede omdat de beschikbare gegevens over de antieke medemens toch al zo schaars zijn, om ook dit stukje erfenis goed in kaart te brengen. Aan de hand van mijn eigen gegevens, foto’s en Google Earth ben ik zo vrij geweest zelf een reconstructie te maken van het thans zichtbare deel van de Kanaal graven. En nu maar hopen dat er alsnog iemand reageert en mij meer kan vertellen over deze unieke graven, zodat ze niet, letterlijk en figuurlijk in de vergetelheid verdwijnen.

• 
  notes:
• 1:Zie ons artikel 'Santa Severa, een stad achter een badplaats'
• 2:Vloermozaiek in de Aula dei Mensores (hal van de graanwegers) te Ostia.
• 3:De tekst vermeldt: V[...]SEXHAGIHI[...] Becatti interpreteerde dit als v[ilici] sex h(orreorum) Agi(lianorum) hi[c], "Hier zijn zes medewerkers van de horrea van Agilianis"
• 4:http://ostia-antica.org/valkvisuals/index.htm
• 5: zie ons artikel 'Een plaats zonder angst'
• 6: Hilding Thylander: Inscriptions du Port D'Ostie: Lund-CWK Gleerup: 1952
• 7:Le iscrizioni sepolcrali latine nell'Isola Sacra. Sotto la direzione di Anne Helttula-edizione a cura di Anne Helltula, Tryggve Gestrin, Maijastina Kahlos, Reija Pentti-Tuomisto, Pekka Tuomisto, Raija Vainio en Risto Valjus. Roma 2007
• 8: De tekst op het grafje vertelt dat dit graf werd gemaakt voor Marcus Valerius Fortunatus door zijn moeder Sergia Ianuaria, maar ook voor haarzelf. Marcus Valerius stierf op de leeftijd van drie jaar, acht maanden en vijfentwintig dagen.
• 9: Zie http://ostia-antica.org/valkvisuals/html/canaltomb_01.htm