11 Mar 2016

De begraven haven

De oplettende bezoeker van Ostia wordt al snel geconfronteerd met allerlei afbeeldingen die met de zee te maken hebben. Ostia was natuurlijk een havenstad aan open zee en het is dus niet verwonderlijk dat we op vele mozaïeken schepen, zeedieren en zeegoden zien.
Er is echter één afbeelding die wel vragen opwerpt. Vaak zien we op zee, tussen de schepen, een gebouw van vier verdiepingen met een deur en ramen; een vuurtoren. Deze vuurtoren, die ogenschijnlijk vanuit het water oprijst is veelvuldig afgebeeld en was waarschijnlijk voor de inwoners van Ostia een belangrijk baken. Wat was deze vuurtoren, wat voor rol speelde deze en waar stond hij? De vuurtoren maakte deel uit van de haven van Claudius (zie artikel ‘een haven voor Rome’) en stond op een kunstmatig eiland tussen de twee pieren van deze haven. Het volgende artikel laat u zien wat geologisch onderzoek naar deze vuurtoren en de pieren door de jaren heen heeft opgeleverd. Over de vuurtoren zelf zullen we binnenkort een extra artikel wijden.
De redactie

DE BEGRAVEN HAVEN
Door Tonnie Huijzendveld (Arnoldus)
Geoarcheoloog

Twee pieren
Paus Pius II schreef in 1614 in zijn Commentarii¹ : ” Keizer Claudius bouwde een haven die zowel links als rechts beschermd werd door pieren met in de havenmond, waar de zee diep is, een dwarse dam”
Het havenbassin van Claudius ligt ongeveer 2 km ten noorden van Ostia, in de buurt van de Romeinse stad Portus.

Fig. 1- De ligging van het havenbekken van Claudius, met
in zwart aangegeven het nog zichtbare deel van de pieren
en in rood de “verborgen” delen; een stippellijn geeft
de Romeinse kust aan..

De bouw begon in 42 na Chr. en werd voltooid door Nero in het jaar 64. Ter ere van de opening gaf de keizer opdracht tot het slaan van een serie bronzen munten met op de keerzijde afbeeldingen van de haven. De haven van Claudius wordt hierop zeer gedetailleerd weergegeven met op zee varende handelsschepen, twee golfbrekers die de rondingen van de munt volgen en een vuurtoren met een beeld in het centrum van de havenmond.

Fig 2 - Nero’s munt met het
havenbekken van Claudius^2..de zee bevindt zich aan de
bovenkant van de afbeelding,
noord is rechts^.

Tot aan de dag van vandaag is een deel van de zuidelijke golfbreker bewaard gebleven, zij het verscholen onder de dijk langs de Tiber. Het landinwaartse deel van de noordelijke pier is echter wel zichtbaar, over een lengte van ongeveer 750 meter, langs de Via dell’Aeroporto di Fiumicino en achter het Museo delle Navi. Dat deel is opgegraven tijdens de aanleg van de nieuwe luchthaven van Rome in de 60tiger jaren van de vorige eeuw. Verder naar het westen zijn er bovengronds geen sporen meer te zien van deze pier. Ook proefopgravingen gedaan onder auspiciën van de de Soprintendenza Archeologica di Ostia hebben, zelfs op enkele meters diepte, geen restanten van de pier opgeleverd.

Fig. 3 - Een deel van de noordpier van de haven van
Claudius zichtbaar achter het Museo delle Navi van
Fiumicino; foto Gerard Huissen.

Het verdwijnen van deze pier is veroorzaakt door de sterke aangroei van de duinenrijen van de kuststrook door de eeuwen heen, met name tijdens de laatste eeuwen. De golfbrekers van de haven van Claudius zijn namelijk bedekt met duinzand (zie artikel ‘de kustlijn van Ostia’) en de werkelijke grootte en oriëntatie van de haven bleef daardoor eeuwenlang vergeten.

De vergeten ligging van de haven
Hieronder volgt een kort overzicht van de wijze waarop het bekken van Claudius is afgebeeld in de loop van de tijd.
Op de kaarten uit de 16e en 17 eeuw werd de haven van Claudius altijd (overigens correct!) getekend als een wijd bassin, begrenst in het noorden en zuiden door golfbrekers die zich bogen naar de mond van de haven in het westen, waar de vuurtoren zich bevond.

Fig. 4 - Reconstructie van de havens van Claudius en Trajanus door Antonio Labacco 1552-67, blad 29. De afstanden zijn aangegeven in romeinse “canne” (1 canna = ca. 2,234 m). De oriëntatie is E-W omgekeerd.

Vanaf de eerste helft van de 19e eeuw verschijnen er echter afbeeldingen van een veel kleiner havenbekken, waarvan de as 90^o is gedraaid, zodat de verbinding met de zee in het noorden kwam te liggen, met een vuurtoren links van die ingang.
Deze verkeerde reconstructie is helaas zelfs nog geregeld opgedoken in recente publicaties.

Fig. 5 - Een verkeerde reconstructie van het havenbassin van
Claudius, van een kleinere omvang en met een noordelijk
hoofdingang³

De oorzaak van de misinterpretatie is bijna zeker het onderschatten van de omvang van de natuurlijke afzettingen die de structuren tijdens de uitbreiding van de kustlijn van de laatste eeuwen hebben bedekt.
Vanaf de 19e tot aan de eerste helft van de 20e eeuw werd deze verkeerde weergave in het algemeen geaccepteerd. In de 60er jaren van de vorige eeuw werd dit echter ter discussie gesteld door met name Castagnoli en Giuliani⁴. Mede door de studie van luchtfoto’s keerden deze wetenschappers terug naar de oude hypothese: een groot, oost-west georiënteerd bassin.
Maar zelfs toen nog werd de afmeting van de haven sterk onderschat zoals later zou blijken.

Terugkeer naar een eerder idee.
Pas in de laatste 10 jaar heeft een serie grondboringen (fig 6) zonder twijfel uitgewezen dat de haven inderdaad oost-west lag en dat hij verder de zee in stak dan voorheen werd aangenomen: de afstand tussen de begrenzing van de haven landinwaarts (Monte Giulio) en het vuurtoreneiland is ongeveer 2 km.

Fig. 8 : Reconstructie van de ligging van de pieren, het vuurtoren-
eiland en de openingen van de haven van Claudius gebaseerd
op de boorgegevens verzameld tussen 2004 en 2007.

Tijdens boringen, uitgevoerd tussen 2004 en 2007, werden er vanaf een diepte van enkele meters restanten van de pier, bedekt door duin- en zeezand, aangetroffen (fig 7). De ondergrondse restanten van het vuurtoreneiland en de uiteinden van beide pieren bevinden zich ten westen van de Viale Coccia di Morto in Fiumicino. Het verst uitstekende deel van de zuidpier ligt onder de Leonardo Da Vinci Rome Airport Hotel (een voormalige glasfabriek) aan de Via Portuense en het vuurtoreneiland beneden een autosloperij ten noorden van de Via della Foce Micina tegenover de Via dei Capitoni in Fiumicino. De moderne reconstructie toont twee in zee uitstekend pieren en een vuurtoreneiland, gescheiden door duidelijke haveningangen⁵. Een derde, smallere ingang (waarschijnlijk slechts een kanaal) is aangetoond tussen de noordpier en Monte Giulio⁶. Het is opmerkelijk dat de verschillende afstanden die door Antonio Labacco⁷ op een reconstructie uit de 16e eeuw zijn aangegeven, vrijwel correct waren (zie fig 4).

Fig. 9 - Rode lijnen geven de omtrek en ligging van de haven van Claudius aan op een digitaal vervormde afbeelding van het fresco van
A. Danti uit 1582 (Vaticaans Museum).

De gevonden gegevens zijn ook, voor zo ver mogelijk, vergeleken met een (digitaal vervormde) afbeelding van een fresco van A. Danti uit 1582, hetgeen niet alleen de betrouwbaarheid van de afbeelding op het fresco aantoont, maar ook hoe goed zichtbaar in die tijd het vuurtoreneiland en de nog in zee uitstekende pieren waren, voordat ze door het sediment van de aanwassende duinen bedekt zijn.

Fig. 10 : Eèn van de meer dan 20 afbeeldingen van de vuurtoren
bekend van Ostia en Portus (mozaiek in statio 46 op het
Plein der Corporaties, Ostia);

Schrijvers uit die tijd bevestigen de zichtbaarheid van de ruines van de vuurtoren⁸ in zee. Giuliani citeert hierover Biondo Flavio die in 1558 over dit onderwerp schrijft: “Van deze toren ziet men nu nog een groot deel overeind staan, alhoewel er weinig van het marmer waarmee het bedekt was is overgebleven⁹. ” Maar het is Pius II die in een bericht uit 1614 ons de meest waardevolle informatie biedt: “Er zijn nog overblijfselen van de toren te zien ver op zee. De rest is volkomen verdwenen ”¹⁰.

Twee verschillende bouwwijzen
In de boringen uitgevoerd langs de zeewaarts uitstekende delen van beide pieren werd geen metsel specie aangetroffen, slechts grote blokken basalt en tufsteen ingebed in grof zand, die een puinrug vormen waarvan de basis minstens 60 meter breed is.

Fig. 11 – De voornaamste steentypes waaruit de los gestapelde
pieren en het vuurtoreneiland bestaan; van links naar rechts:
bazalt, rode tufsteent, en dezelfde zwart geworden door de
lange onderdompeling in zeewater..

Dit suggereert dat de pier werd gebouwd door het stapelen van losse stenen op de zeebodem, hetgeen overeenkomt met de beschrijving van de aanleg van de haven van Civitavecchia door de Romeinse schrijver Plinius de Jongere¹¹ : “De linker arm van deze haven wordt beveiligd door een buitengewoon sterke constructie, terwijl de rechter nog in bewerking is. Een kunstmatig eiland dat oprijst uit de monding van de haven breekt de kracht van de golven, en verschaft langs beide zijden een veilige doorvaart. De manier waarop het eiland gebouwd is, is de moeite van het aanschouwen waard: stenen met een enorme omvang zijn hier naartoe getransporteerd op een groot soort pontons, en, gedragen door hun eigen gewicht geleidelijk boven op elkaar gestapeld, zodat er als het ware een natuurlijke berg is gevormd. Het steekt nu al als een rots boven de zee uit, terwijl de golven er op slaan, worden gebroken en met een wonderbaarlijk geluid opspatten tot immense hoogte en de omliggende zee wit maken.”

Bij de meest westelijke boringen is de basis van de noordelijke golfbreker gevonden op een diepte van 15-16 meter vanaf de oppervlakte. Ook bleek dat zeebodem onder de constructie tot wel 2 meter dieper lag dan er omheen. Men mag aannemen dat dat komt door het gewicht op de zachte zeebodem en dat dit waarschijnlijk meteen al vanaf het begin van de bouw is begonnen.
Maar er is nog meer ontdekt. A. De Graauw¹² heeft laten zien hoe moderne, met los gestapelde stenen gebouwde golfbrekers, door de kracht van de golven aan de bovenkant inzakken en aan de onderkant breder worden, waardoor het geheel veranderd van een boven het water uitstekende naar een verzonken pier Dit gebeurt normaal gesproken pas in een later stadium.
Het geleidelijk aan wegzinken van de basis en het verlagen van de top van de steenhopen, gecombineerd met de ophoping van zand veroorzaakt door de verandering van de kustlijn, laat ons begrijpen waarom de bovenkant van hetgeen bewaard is gebleven enige meters onder het oppervlakte is gevonden. We moeten ook niet vergeten dat toen de eerste overblijfselen dicht bij de kust boven water kwamen, men mogelijk ook stenen heeft weggehaald om ze ergens anders opnieuw te gebruiken.

Fig. 12 - Het westelijke uiteinde van het zichtbare deel van de
noordpier, foto richting W ¹⁶

Zoals reeds vermeld is het landinwaartse deel van de noord pier goed bewaard gebleven. Testaguzza geeft ons een uitgebreide beschrijving van de structuur. Ze is samengesteld uit diverse delen gemaakt door het gebruik van verschillende technieken: met alleen vierkante steenblokken of met gemengde lagen bestaand uit cement, tufsteen, stukken baksteen en metselkalk
Er is bewezen dat het uiterste westen van de constructie rust op de zeebodem op een diepte van (in romeinse tijd) van ongeveer 7,5 meter¹³ .
Het landinwaartse gedeelte is waarschijnlijk gebouwd met een houten bekisting gevuld met zeewater bestendige mortel, volgens de aanwijziginen van Vitruvius, eventueel rustend op los puin.

Fig. 13 - Cement versterkt met hout, een constructie-type
mogelijk gebruikt voor het nog zichtbare deel van de noordpier¹⁴

Het zou gebouwd zijn vanaf het vaste land met karretjes die boven zeeniveau over de top van de pier reden¹⁵ . De meest recente boringen, in opdracht van de Soprintendenza Archeologica di Ostia uitgevoerd op het terrein van de luchthaven van Fiumicino, bevestigen de richting en de grootte van de basis van het verborgen deel van de golfbrekers zoals we die zagen in de hypothese van Morelli en collega’s . Onze huidige hypothese over de staat van conservering van de twee delen van de noordpier van de haven van Claudius is dat er een verschil in constructietechniek moet zijn geweest: aan de landzijde caissons gevuld met zeewaterbestendige mortel tegenover aan de zeezijde stenen los op de zeebodem gestort. De abrupte overgang tussen de twee delen, die zoals bewezen zich uitstrekt over een afstand van minder dan 50 meter, is hierbij een van de argumenten. Maar nog niet alles is hiermee opgelost en duidelijk; waarom vinden we bijvoorbeeld tot op de dag van vandaag geen enkel spoor van de bogen die op de munten zijn afgebeeld langs de noord pier? Dit onderwerp zal onder de loep worden genomen in een volgende aflevering.

Fig. 7 - De boorgegevens verzameld tot aan 2007 en hun interpretatie gepro-
jecteerd op een foto mozaiek van 1911; de rode ruiten geven aangeboorde
structuren aan; de N-Z weg is de moderne Viale Coccia di Morto.

This text has been published under a Creative Commons License CC BY-NC-SA 4.0 . Feel free to publish it on your websites, blogs... under the following conditions: You must give appropriate credit, mention the author and provide a link to this original publication and to the license indicated above. You may not use the material for commercial purposes.

Noten:
1 Originele tekst : http://www.ostia-antica.org/anctexts.htm, Later Texts, Pius II.
2 Foto van www.ancientportsantiques.com/a-few-ports/portus/#5. Bron: Oleson, 2014 (British Museum)
3 Testaguzza O., 1970 - Portus, Illustrazione dei Porti di Claudio e Traiano e della Città di Porto a Fiumicino; Julia Editrice, Roma.
4 Giuliani C.F., 1996 - Note sulla topografia di Portus; in: Manucci V. (eds), 1996, Il Parco Archeologico Naturalistico del Porto di Traiano; Ministero per i Beni Culturali Ambientali, Soprintendenza Archeologica di Ostia, pp. 29-44.
5 Morelli C., Marinucci A, Arnoldus-Huyzendveld A., 2011 - Il Porto di Claudio: nuove scoperte, in Portus and its Hinterland, recent archaeological research, Simon Keay & Lidia Paroli (eds), Archaeological Monographs of the British School at Rome, pp. 47-65.
6 Goiran J.-Ph., Salomon F., Tronchere H., Carbonel P., Djerb H., Ognard C., 2011 - Caractéristiques sédimentaires du bassin portuaire de Claude: nouvelles données pour la localisation des ouvertures, in Keay S., Paroli L. (a cura di), Portus and its Hinterland, Archaeological Monographs of the British School at Rome: 31-45.
7 Labacco A. (1552-67) - Libro appartenente a l'architettura nel quale si figurano alcune notabili antiquità di Roma. Roma, Antonio dall’Abacco.
8 Foto van www.ostia-antica.org.
9 “di questa torre ne veggiamo insino ad hoggi una buona parte in pie, se non che ne sono stati tolti i marmi, dei quali ella era incrustata”
10 “ancora rimangono vestigi della torre le quali si vedono là nel mare; tutti gli altri monumenti sono periti interamente”
11 Brieven LXXI; Engelse vertaling van https://www.gutenberg.org/files/2811/2811-h/2811-h.htm#link2H_4_0071.
12 De Graauw A., http://www.ancientportsantiques.com/ancient-port-structures/failure-of-rubble-mound-breakwaters-in-the-long-term/
13 Goiran Jean-Philippe, Hervé Tronchère, Ferréol Salomon, Pierre Carbonel, Hatem Djerbi, Carole Ognard, 2010 - Palaeoenvironmental reconstruction of the ancient harbors of Rome: Claudius and Trajan’s marine harbors on the Tiber delta, Quaternary International 216 (2010) pp. 3-13.
14 Tekening van www.ancientportsantiques.com/a-few-ports/portus/#5
15 De Graauw A., http://www.ancientportsantiques.com/a-few-ports/portus/#5.
16 Testaguzza 1970 p. 85.