Tyrus, geboorteplaats van Europa

Volgens de Griekse mythologie was Europa, dochter van een Fenicische koning, geboren op het eiland Tyrus in Libanon. Zij werd ontvoerd door de oppergod Zeus in de gedaante van een stier en naar Kreta gebracht. Hier werd zij de eerste koningin. Later zou het continent Europa naar haar worden vernoemd.
Niet alleen de eerste koningin van Kreta werd op Tyrus geboren, ook prinses Elissa, beter bekend onder de naam Dido, de legendarische stichter van Carthago, werd hier geboren.
Hoe belangrijk kon het zijn, het kleine eilandje langs de oostkust van de Middellandse Zee, zo’n 83 km ten zuiden van Beirut in Libanon?
De Romeinse historicus Marcus Iunianus Iustinus (2e eeuw na Chr.) schreef dat de oorspronkelijke stichters kwamen uit het nabij gelegen Sidon om hier een nieuwe haven te vestigen.
De Griekse historicus Eusebius van Caesarea (3e eeuw na Chr.) vertelt ons dat de stad, door de lokale bevolking Sour of Sur genoemd, werd gebouwd door de godheid Melqart als een geschenk aan de zeemeermin Tyros¹ en het eiland ook naar haar vernoemde.
De eerste inwoners van Tyrus waren de priesters van de tempel van Melqart. De Griekse historicus Herodotus, die Tyrus rond 450 voor Chr. bezocht hoorde van de lokale priesters dat de stad was gesticht rond 2750 voor Chr. als een ommuurde plaats op het vaste land die nu bekend staat als Paleotyrus (Oud Tyrus). Deze stichtingsdatum wordt door archeologische vondsten ondersteund.
Tyrus zelf was het eiland op ongeveer 1.700 meter van de kust.

Op het eiland werden met name de god Melquart en de godin Ashtart millennia lang vereerd. Oude begrafenis Stellae leggen uit waarom²:
“oorspronkelijk zat het eiland niet vast aan de zeebodem, maar rees en zakte met de golven mee. Er groeide een olijfboom van de godin Ashtart, beschermd door een gordijn van vlammen. Om de stam kronkelde een slang en in de boom zat een adelaar. Een voorspelling zei dat het eiland zou ophouden te drijven, wanneer de vogel aan de goden werd geofferd. De god Melqart leerde mensen hoe ze boten moesten bouwen en zeilde vervolgens naar het eiland. De adelaar bood zichzelf aan en Sur hechtte zich aan de zeebodem. Sindsdien zijn de goden daar blijven wonen ..."
In 1580 voor Chr. kwam Tyrus onder de heerschappij van de Egyptische farao’s en begon, onder bescherming van de 18e Egyptische dynastie, uit te groeien tot een voortvarende commerciële leefgemeenschap.

 

De zogenaamde Amarna Brieven³ (1350-1335 voor Chr.) vertellen dat Tyrus een belangrijke, ommuurde stad was en dat er al vanaf het midden van het tweede millennium voor Chr. een industriële productie van purper verf was gevestigd. Een oud verhaal vertelt hoe de god Melqart met de nimf Tyros, die hij het hof maakte, over het strand liep toen zijn hond een weekdier beet en het bloed van de zeeslak zijn mond paars kleurde. Tyros verlangde van Melqart een geverfde jurk van dezelfde kleur en zo was de fabricage geboren.
De kleur, verkregen van de Murex trunculus, was in de antieke culturen gereserveerd voor het gebruik door royalty’s. De Tyriërs brachten hun purper verf methode tot aan perfectie. Hun uitstekende techniek van extractie en vermenging van kleurstoffen is de reden waarom Tyrisch paars zo werd gewaardeerd in de antieke wereld. Bovendien waren de Tyriërs uiterst discreet over hun industrie om een absoluut monopolie te verzekeren.
Hoe belangrijk de kleur voor Tyrus was vinden we ook terug in het woord “Fenicisch” dat een Griekse verwijzing is naar het woord “rood” of “purper”. Strabo⁴ schreef echter, nadat hij Tyrus zelf had bezocht, dat de verf industrie de lucht dusdanig vervuilde dat zijn verblijf er verre van prettig was. Experts hebben berekend dat er zo’n 8.000 slakken moesten worden geplet om één gram verfstof te verkrijgen. Dit moet het equivalent hebben gekost van twintig gram goud.
Tyrus werd weer onafhankelijk toen de Egyptische invloed in Fenicië in de 12e eeuw voor Chr. verminderde. Terwijl het naast gelegen Sidon haar rol als dominante stad al rond 1100 voor Chr. kwijt was, begon Tyrus aan een commerciële expansie. Ze vestigde andere steden rond de Middellandse Zee, zoals Utica in Tunesië em Gadez in Spanje (lees ‘Gades komt weer tot leven'). Onder haar belangrijkste heerser, koning Hiram, die de troon besteeg in 980 voor Ch, bereikte Tyrus een gouden tijdperk. Hiram breidde het bewoonde gebied uit door de twee eilanden waarop het gebouwd was met elkaar te verbinden en voegde een tweede haven toe om de wisselende wind condities te kunnen weerstaan.

Ook werd de scheepsbouw sterk ontwikkeld en Tyrus onderhield commerciële relaties met het gehele Middellandse Zee gebied. Ze handelden in ingevoerde textiel, purper verf, ivoor, olijfolie en cederhout. Volgens de bijbel zond koning Hiram Libanees cederhout naar Jerusalem voor de bouw van de tempel van Salomon.
De dominantie van de overzeese handel was zo groot dat de Middellandse Zee bekend kwam te staan onder de naam Tyrreense Zee.
In 333 voor Chr, als Alexander de Grote de Perzische koning verslaat in de slag om Issus, geven de meeste Fenicische steden zich over. De enige stad die weigerde was Tyrus. De inwoners staan niet toe dat Alexander een offer brengt in de tempel van Melkart en stellen voor dat hij dat doet in een tempel op het vaste land. Kwaad om deze afwijzing besluit hij Tyrus, ondanks haar hoge muren, aan te vallen. De veroveraar uit Macedonië slaagt hierin na een strijd van zeven maanden door de stad op het vaste land te af te breken en de stenen te gebruiken voor de bouw van een 20 meter wijde toegangsweg tot het eiland.
De bouw van zo’n toegangsweg herhaalde hij later in Alexandrië om het vaste land van Egypte te verbinden met het eiland Faro (lees ‘Alexandrië de grootste haven van allemaal'). In 126 voor Chr. herkrijgt Tyrus haar onafhankelijkheid en slaat haar eigen munt. De erfenis van Alexander leeft tot op de dag van vandaag. Tyrus is nog steeds een schiereiland alhoewel Alexander’s weg onderdeel is geworden van de aanslibbing tussen het voormalige eiland en het vaste land zie figuur 10).

De Romeinse periode.

In 64 voor Chr. werd het oostelijke deel van de Middellandse Zee uiteindelijk een provincie van de Romeinse republiek en later van het Romeinse keizerrijk. Tyrus mocht veel van haar 0nafhankelijkheid behouden als een ‘civitas foederati’⁵. Volgens een decreet dat werd gevonden in Tyrus speelde de afgevaardigde van Pompeius in de regio, Marcus Aemilius Scaurus, een belangrijke rol bij Tyrus' geprivilegieerde status. Natuurlijk tegen een zekere betaling.
Tyrus bleef dus economisch een belangrijke stad. Naast de purper verf werd ook de productie van linnen een belangrijke industrie, net als die van de bekende vissaus garum.
In de Romeinse periode werd Tyrus door een weg verbonden met het achterland en werd het de ‘natuurlijke haven van Damascus’, een belangrijk centrum van de Zijderoute. Tijdens de regering van Claudius wordt Tyrus bekend onder de naam ‘Claudopolis’ en de stad helpt de latere keizers Titus en Vespasianus in 66 na Chr. om de Joodse opstand in Palestina te onderdrukken.
In 198 na Chr. werd Tyrus verheven tot de rang van Kolonie (Colonia Septimia Severa) als dank voor haar eerdere hulp aan Septimius Severus tijdens de burgeroorlog in 194 na Chr.

Op zoek naar de haven(s))
Tyrus werd gesticht in het derde millennium voor Chr. op een makkelijk te verdedigen eiland voor de kust van Libanon. Dit zee-bastion was bijzonder aantrekkelijk voor vroege samenlevingen, aangezien het een aantal natuurlijke lage-energiebekkens bezat die als ankerplaatsen konden worden geëxploiteerd, met weinig of geen kunstmatige ingrepen.
Oude teksten en iconografisch bewijs suggereren dat er in Tyrus vier havencomplexen bestonden in de oudheid:

1. een noordelijke zeehaven gericht op Sidon, Beirut en Byblos (tijdens de strijd met Alexander de Grote genoemd als de Sidonische haven⁹);
2. een zuidelijk ankerplaats richting Egypte, bekend als Egyptische haven;
3. een aantal buitenhavens die gebruik maakten van de toenmalige zandstenen verhogingen¹⁰;
4. een vasteland complex, gelegen tussen Tell Mashuk en Tell Chawakir (beiden onder de huidige stad) dat diende tijdens het Bronzen tijdperk voor de bevoorrading van de inwoners van Palaeotyre.

De Noordelijke Haven

Tyrus' noordelijke haven was al een bron van archeologische speculaties vanaf de 16e eeuw toen een aantal religieuze pelgrims de Fenicische kust bezochten op weg naar het Heilige Land.
In 1791 noteerde de Franse schrijver en oostendeskundige Volney¹² het volgende:
“De door mensenhanden uitgegraven haven was zo dichtgeslibd dat kinderen er doorheen konden lopen zonder hun bovenlichaam nat te maken. …… dat grote stukken van de oude noordelijke haven onder de middeleeuwse en moderne centra lagen. Dit bassin, zo werd beweerd, was beschermd door een oude golfbreker die uit de oostpunt van de haven stak en bekend was bij veel van de vroegere arbeiders.”
Het bestaan van een haven aan de noordzijde van het eiland was in de 19e eeuw gedocumenteerd door Jules de Bertou (Bertou, 1843), John Kenrick (Kenrick, 1855) en Ernest Renan (Renan, 1864), die waarschijnlijk delen van de structuren die nog boven de waterlijn uitstaken hebben kunnen waarnemen.
Het hart van Tyrus' antieke noordelijke zeehaven ligt momenteel begraven onder de middeleeuwse en moderne stadscentra. Onderzoek heeft uitgewezen dat het antieke noordelijke haven bassin twee keer zo groot was als het huidige.¹³

Aan de oostkant en de noordzijde waren golfbrekers. De oostelijke golfbreker is continu aangepast en versterkt vanaf de oudheid tot nu, zoals gebruikelijk is bij een oude haveninfrastructuur.

De onderwater liggende noordelijke golfbreker die vanaf de uiterste oostpunt van het eiland de zee insteekt, sluit het bekken af. De structuur ligt 57 m ten noorden van de moderne pier.
Door onderzoek weten we dat de golfbreker 80 meter lang was met een constante breedte van 12,7 meter. Ze bestaat uit twee parallel lopende muren die bedekt waren met kopstukken gemaakt van ramleh¹⁴, waarvan het oppervlak momenteel 2 meter onder het Middellandse Zee niveau ligt.
Opgravingen hebben vijf funderingen opgeleverd die samen een muur van 3,1 m hoog vormen.
Op basis van gevonden keramiek en merktekens op stenen blokken wordt de breakwater gedateerd in de Fenicische periode. In Tyrus is momenteel zeer weinig archeologische informatie beschikbaar over de aard van de havenwerken in de noordelijke inham. Tyrus werd kunstmatig beschermd door de deels onderwater liggende zandstenen rug. Grootschalige zeehaven werken waren dus niet nodig.

De belangrijkste van west naar oost lopende golfbreker vertoont bewijs van Romeinse lagen (Descamps, persoonlijke communicatie), en het lijkt waarschijnlijk dat de bestaande haveninfrastructuren uit de ijzertijd tot op de dag van vandaag zijn verstevigd en uitgebreid.
Een serie koolstofdateringen gefocust op de eerste eeuw voor Chr. en de tweede eeuw na Chr. suggereren een ingrijpende herziening van de haveninfrastructuur toen Tyrus in 64 voor Christus onder Romeinse controle kwam.

De Zuidelijke haven
Hoewel de kwestie van een zuidelijke zeehaven pas in de 19e eeuw naar behoren werd opgeroepen, hadden verzonken archeologische overblijfselen langs de zuidelijke kustrand van de stad lange tijd de nieuwsgierigheid van vroege pelgrims en reizigers gewekt.
Reeds in de 12e eeuw beschreef Benjamin van Toledo, een reiziger in Fenicië, de torens, paleizen, pleinen en straten die hij onderwater zag aan de zuidkust van de stad. Later, in 1697, heeft Maundrell¹⁶ het ook nog kort over het onderwerp als hij observeert dat “de noordelijke en zuidelijke baaien deels worden beschermd tegen de oceaan, elk door een lange heuvelrug die lijkt op een strekdam en zich aan beide kanten direct uitstrekt vanaf de kop van het eiland; maar deze richels, of het nu muren of rotsen waren, of het nu een kunstmatig of een natuurlijk iets was, ik was te ver weg om ze te onderscheiden.”
Het idee om twee havens te bouwen werd ingegeven door het feit dat er bij Tyrus twee verschillende winden en zeestromen waren.

 

Het verdronken zuidelijke bekken heeft uitgebreid archeologisch materiaal opgeleverd dat betrekking heeft op een verzonken stadswijk die nog actief was tijdens de laat-Romeinse periode¹⁵.
In 1939 koppelde Poidebard¹⁷ luchtfotografie aan duikonderzoek om de onderwater archeologie van de zuidelijke kustrand van Tyrus in kaart te brengen (zie figuur 13). Dit zuidelijke gebied omvat een oost-west georiënteerd bassin van ongeveer 700 m lang en 200 m breed dat parallel loopt aan de huidige kustlijn van het eiland. De zeebodem ligt 3-4 m onder het huidige gemiddelde zeeniveau. Tegenwoordig wordt het gebied bij mooi weer gebruikt als ankerplaats door lokale vissers, maar het is en was, zoals het er nu uitziet, niet voldoende beschermd om als een havenbekken zonder beperkingen te worden beschouwd. Na uitgebreid onderzoek stelde Poidebard uiteindelijk vast dat het volgens hem hier ging om een kunstmatig havenbekken, omsloten door een imposante 670 m lange strekdam. Nieuw onderwateronderzoek in 2002 heeft echter aangetoond dat deze locatie in feite een verzonken wijk van de oude stad is¹⁸.

De veronderstelde strekdam bevatte laat Romeins keramiek en kon daarom nooit stammen uit de Fenicische periode. Tegenwoordige geloven de meeste onderzoekers dat het hier gaat om een polder muur. De aanwezigheid van stadsstructuren, muren en verzonken steengroeven in het bassin vragen om nader onderzoek of dit ooit een zeehaven was geweest in de oudheid. Het zou kunnen zijn dat het verzonken bassin een mooi weer haven was voor kleine schepen gedurende de byzantijnse en latere perioden. Er is echter geen enkele aanwijzing van een uitgewerkte infrastructuur voor een zeehaven. Dit kan er op duiden dat de zuidelijke ‘haven’ die in historische documenten is geïdentificeerd eerder een offshore ankerplaats was dan een fysieke kunstmatige havensysteem dicht bij of verbonden met het eiland Tyrus.

Hoewel geo-archeologisch onderzoek het belang aantoont van de noordelijke haven van Tyrus als het belangrijkste vervoersknooppunt van de stad vanaf de bronstijd, mag de rol van de satellietinfrastructuur niet worden onderschat.
Traditioneel heeft het onderzoek zich gericht op de noordelijke en zuidelijke havens van Tyrus, die tijdens de bronstijd en de ijzertijd voor kooplieden en hun handel zorgden. Nieuw onderzoek toont aan dat Tyrus ook een reeks secundaire zeehavencomplexen bezat die integraal deel uitmaakten van dit netwerk, en met name de dagelijkse bevoorrading van Tyrus (voorziening in water, voedsel, bouwmateriaal, enz.) moesten verzekeren. Lichtere schepen zouden deze havencomplexen met elkaar hebben verbonden.
De gedeeltelijk verzonken kust rug waarop de oude stad lag, diende als de beschermende paraplu voor deze havencomplexen. De evolutie van de site betekent dat de belangrijkste zeehavens vandaag de dag begraven liggen onder kustafzettingen, terwijl de buitenhavens zijn verzonken door de verzakking van de Tyrische grond tijdens de laat-Romeinse periode.

 

• Bronnen
• - Carole Raddato: https://followinghadrianphotography.com/2020/01/20/tyre/
• - Nick Marriner e all: Ancient Tyre and its harbours: 5000 years of human-environment interactions – 2007
• -Arthur de Graauw - https://www.ancientportsantiques.com/the-catalogue/
• -Ibrahim Noureddine: Harbour Installations at Tyre North
• -Wikipedia/
• Noten
• 1:Tyro was een prinses uit Thessalië die het leven schonk aan een tweeling, zonen van Poseidon
• 2: "Astarte in Tyre According to New Iron Age Funerary Stelae" - Abousamra, Gaby; Lemaire, André (2013).
• 3: Armarna-brieven: diplomatieke correspondentie tussen de Egyptische regering en haar vertegenwoordigers in Kanaän en Amurru tijdens de zogenaamde Armarna-periode van de ketterse farao Echnaton.
• 4:Strabo:Grieks geograaf, 1st eeuw voor Chr.
• 5:Civitas foederati: gemeenschap gebonden door een eeuwigdurende alliantie met Rome.
• 6:Photo: Sailko (Wikipedia)
• 7:Photo: Carole Raddato (https://followinghadrianphotography.com/2020/01/20/tyre/)
• 8:Photo: Carole Raddato (https://followinghadrianphotography.com/2020/01/20/tyre/)
• 9:Arrian, An. II, 16, 7e27, 7; Diodorus of Sicily, XVII, 40, 2e47, 6; Quinte-Curce, IV, 2e4; Plutarch, Alex. XXIVeXXV and Strabo, XVI, 2, 23"
• 10: Achilles Tatius, II, 17, 3
• 11: from D. Roberts: Port of Tyre dated April 27th 1839 in Roberts, 2000
• 12: Constantin François de Chassebœuf, comte de Volney ; Les ruines ou méditation sur les révolutions des Empires, 1791
• 13: Marriner et al., 2005, 2006a
• 14: Lokaal zandsteen.
• 15: Archeologische data van El Amouri et al. (2005) en Poidebard (1939)
• 16: Henri Maundrell: A Journey from Aleppo to Jerusalem: At Easter, A.D. 1697
• 17: Antoine Poidebard, 1939. Un grand port disparu, Tyr. Recherches ae´riennes et sousmarines,1934 -1936. Librairie Orientaliste Paul Geuthner, Paris.
• 18: El Amouri et al., 2005
• 19: Neo-Assyrian Empire (911-609 BC). British museum.