In diverse artikelen hebben we laten zien hoe belangrijk graan was voor Rome. De graantoevoer verzekerde de controle over de bevolking onder de slogan ‘Panem et Circenses’(Brood en spelen), zoals we zagen in ons artikel ‘Eten uit de Afrikaanse ruif’ en in de vele ‘stationes’ achter het theater in Ostia (lees ons artikel ‘Overzeese handel’). Graan werd inderdaad meestal gebruikt voor het maken van brood en moest derhalve eerst tot meel worden gemalen.
Voordat de watermolen werd uitgevonden werd het graan door de bakkers zelf gemalen. Nou ja, zelf? Door slaven en dieren zoals paarden of ezels. De bakkerijen waren uitgerust met stenen machines die bestonden uit een zandloper-vormig bovengedeelte (catillus) en een cilindrisch gevormd onderstuk (meta). De catillus, waarin het graan via een trechter aan de bovenzijde werd gestort, werd door dieren rondgedraaid. Het graan werd tussen de twee delen gemalen en het meel opgevangen aan de onderzijde van de meta. De slaven dreven de dieren aan met een zweep, vulden de trechter en verzamelden het meel.
Na het malen werd het meel gezeefd en kon het deeg worden gemaakt. Ook de stenen kneedmachines werden aangedreven door dieren. Daarna werd het deeg gevormd en gebakken. Het gehele proces is te zien in de video ‘Casa dei Molini’.
Alhoewel sommige bakkerijen uitgerust waren met meerdere maalstenen bleef de maalcapaciteit toch vrij laag, vroeg het om veel arbeidskracht van man en dier en was het werk erg onaantrekkelijk.
Apuleius beschrijft het als volgt: “Mijn God, wat een stel mensen zag ik! Hun huid was overal gebarsten door striemen van de zweep, hun ruggen werden meer bedekt door de littekens dan door de gescheurde kleding die ze aanhadden. Sommige droegen alleen maar een schort en alle waren zo armoedig gekleed dat hun huid zichtbaar was door de scheuren in hun lompen. Hun voorhoofd was gebrandmerkt met letters en hun kop geschoren. Ze hadden ketenen aan hun benen en waren vreselijk bleek. Hun ogen stonden waterig, bedroefd en roodomrand, van de rook uit de ovens. Ze waren met meel bedekt zoals atleten met stof!" 2
Met de groei van de bevolking kwam een andere techniek van malen in zicht: de verticale watermolen. Deze molens hadden een veel hoger draaivermogen dan de ‘zandloper’ molens die door dieren werden aangedreven. Het water voor deze molens kwam van rivieren, uit bronnen, via aquaducten en van afvalwater uit de baden4.
Alhoewel de verticale watermolen al in de eerste eeuw bekend was, werd ze pas op grote schaal commercieel ingezet vanaf het einde van de tweede eeuw en in de derde eeuw van onze jaartelling. Op diverse plaatsen in het Romeinse Keizerrijk zijn watermolens voor het malen van graan gevonden, maar de beroemdste watermolen is de Barbegal molen die in 1937, vlak bij de Romeinse stad Arelate (het huidige Arles) in Frankrijk is gevonden. Deze watermolens waren afhankelijk van de aanvoer van veel water en waren dan ook gescheiden van de bakkerijen.
Volgens R. J. Forbes5 waren watermolens zes keer zo efficiënt, kon één waterrad 150 kilo graan per uur malen en werd het meel aan diverse bakkerijen in de stad geleverd.
DE BARBEGAL MOLEN
staan hier nog in de open lucht)6
De Barbegal molen was een heel grote watermolen bestaande uit een complex van 16 houten waterraderen die werden gevoed door 60 kilometer lange aquaducten vanaf de bovenkant van het complex dat op een helling lag. Als het water op de raderen stortte werd een mechanisme in beweging gebracht dat het graan vermaalde tot meel, waarna het werd afgevoerd naar de stad.
Het Barbegal molencomplex zou zo’n 24.000 kilo meel in een tijdsbestek van tien uur hebben kunnen produceren, genoeg voor een bevolking van ongeveer 21.400 mensen. De omvang van de bevolking van het derde eeuwse Arles bedroeg om en nabij de 10.000 man en Forbes suggereerde dan ook dat de Barbegal molen ook meel leverde aan het leger. Nieuw onderzoek heeft aangetoond dat hij waarschijnlijk niet zo ver van de waarheid af zat met deze suggestie.
NIET ALLEEN VOOR BROOD
Tot nu dachten onderzoekers dat de Barbegal molen slechts werd gebruikt om de nabijgelegen Romeinse stad Arelate van meel te voorzien. Wetenschappers van de Johannes Gutenberg Universiteit uit Mainz hebben echter kalksteen, dat kort na de ontdekking in 1937 gevonden was, opnieuw geanalyseerd. De kalksteen had zich afgezet op de raderen tijdens het draaien door het water dat vanaf de aquaducten op de wielraderen werd gestort. Dit sediment is het enige dat is overgebleven van het antieke houten mechanisme dat zelf al eeuwen geleden is vergaan.
(vergelijk met foto 4)
De onderzoekers zeggen dat de structuur van het kalkstenen sediment laat zien dat het in het donker is ontstaan bij snelstromend water. Dit suggereert dat de waterraderen waarschijnlijk eerder in kleine huisjes evenwijdig aan de heuvel stonden dan dat ze zich in de openlucht bevonden, zoals eerder onderzoek suggereerde.
Het nieuwe chemische onderzoek van het kalksteen sediment toont ook aan dat de hele installatie stil lag tijdens de late zomer en de herfst (lees ons artikel 'Winter zeevaart'). Zou dat de connectie kunnen zijn?
Dat brengt ons weer terug bij Forbes. Zoals het er nu uitziet werd het meel wellicht deels verscheept naar andere steden binnen het keizerrijk en deels gebruikt om er ‘bucellatum’, een scheepsbeschuit voor zeevarenden, van te maken. Per slot van rekening was Arelate een havenstad waar, naast een commerciële vloot, zich ook een marine haven bevond waar het Romeinse legioen Legio VI Ferrata was gelegerd.(zie 'Arelate')
De biscuits vormden een belangrijk deel van het dieet van zeelui tijdens hun lange reizen op zee. En nog maar eens, als je niet vaart in de wintermaanden heb je ook geen meel voor de export en voor bucellatum nodig tijdens die maanden. De snack was overigens, voor de uitvinding van ingeblikt eten, ontzettend populair bij zeelui. Het beschuit kon maanden mee zonder dat het bedierf of oudbakken werd. De laat Romeinse Codex Theodosianus, een verzameling van Romeinse wetten, stelt dat tijdens expedities een Romeins soldaat moet worden voorzien van "buccellatum ac panem, vinum quoque atque acetum, sed et laridum, carnem verbecinam." ofwel “bucellatum en brood, mede wijn en azijn, maar ook spek en schapevlees.”8. En dat gold niet alleen voor soldaten, maar ook voor zeelui. Het zou dus wel eens kunnen zijn dat ’s werelds oudste fabriek van scheepsbeschuit is ontdekt in Frankrijk.
Sources:
How Romans made their BISCUITS, Harry Pettit for Mailonline
The mills-bakeries of Ostia, Jan Theo Bakker, J.C., Gieben, Publisher, Amsterdam 1999
Pass the garum, Neill George 2012
- notes:
- 1:Illustratie: Adam 1984, fig. 735
- 2: Lucius Apuleius Madaurensis, a Numidische schrijver uit 123-125 in zijn ‘Metamorphoses’ 9, 12, 3,4: Dii boni, quales illic homunculi vibicibus lividis totam cutem depicti dorsumque plagosum seissili centumculo magis inumbrati quam obtecti, nonnulli exiguo regili tantum modo pubem iniecti, cincti tamen sic tunicate, ut essent per pannulos manifesti, fronts liiterati et capillum semirasi et pedes anulati. Tum lurore deformes et fumosis tenebris vaporosae caliginis palpebras adesi atque adeo male luminati et in modum pugilum, qui pulviculo perspersi dimicant, farinulenta cinere sordide candidate
- 3: Reliëf op de buitenmuur van tombe 78 op de necropolis van Isola Sacra. Een paard roteert het bovendeel van de molen en een slaaf met een zweep in zijn hand.
- 4:Rutilius Taurus Aemilianus Palladius, een Latijnse schrijver waarschijnlijk uit de 4de eeuw na Chr. schreef in zijn Opus Agriculturae (ook genoemd De Re Rustica)I 41 (42): "Si aquae copia est, fusuras balnearum debent pistrina suscipere, ut ibi formatis aquariis modis sine animalium vel hominum labore frumenta frangantur". Vertaling: "als er een overweldigend hoeveelheid water is, zouden de bakkerijen het afvalwater van de baden moeten krijgen, zodat het graan kan worden gemalen zonder het zware werk van dieren of mensen in watermolens die hier moeten worden gebouwd". Er is een kleine watermolen gevonden in de ondergrondse vertrekken van de Terme van Caracalla in Rome.
- 5: R.J.Forbes, Studies in Ancient Technology II, Leiden1965, 93-95
- 6: Trevor Hodge 1990, figure on page 61
- 7: Leo Delauncey/Mailonline/Scientific Advances 93-95
- 8: Codex Theodosianus VII.4.6
- -:Foto 9 and 10 : Wikipedia, Maarjaara
We are committed to providing versions of our articles and interviews in several languages, but our first language is English.