Inleiding
Alhoewel we veel weten over de Romeinen in het algemeen, weten we maar bitter weinig over de gewone man en zijn dagelijkse bezigheden en beslommeringen. Hier en daar krijgen we, via grafopschriften1 en inscripties, een glimp te zien van zijn bestaan, maar dat beperkt zich meestal tot een algemene beschrijving van wie hij of zij was, welke positie hij had bekleed en/of welke donatie hij waarvoor had gedaan2.
De Egyptenaren en Grieken kende de zogenaamde ‘ostrakon’, een stukje potscherf waar een persoonlijke boodschap of notitie op was geschreven. De Romeinen gebruikten hiervoor andere materialen zoals stukjes tin of houten schrijftabletten. Hierop werden notities met inkt geschreven, of met een metalen pen (stylus) gekrast in een op de tabletten aangebrachte waslaag. Alhoewel de meeste van deze houten tabletten helaas zijn vergaan, zijn er gelukkig enkele plaatsen waar de plankjes door een met water verzadigde, anaerobe omgeving deels zijn bewaard gebleven. De grootste vindplaats van stylus tabletten buiten Italië is het Romeinse legerkamp Vindonissa (het huidige Windisch) in Zwitserland. Hier zijn 612 stylus tabletten gevonden met stemmen van de diverse legioenen die daar tussen 30 na Chr. en 101 na Chr. waren gelegerd.
Ook in Engeland zijn dit soort stemmen uit het verleden in zo’n 20 Romeinse vestigingen teruggevonden.
Inkt tabletten
De meeste plankjes die in England zijn gevonden, waren stylus tabletten, met uitzondering van die uit Luguvalium (het moderne Carlisle), een legerplaats langs de Muur van Hadrianus en de oudst bewaarde met inkt geschreven documenten, de Vindolanda tabletten uit 80 – 110 na Chr. Vindolanda was, net als Luguvalium, een Romeins fort in het noorden van Engeland langs de Muur van Hadrianus 4.
De dunne, houten schrijftabletten op ansichtkaart formaat werden beschreven met een op koolstof gebaseerde inkt en handelden over officiële militaire zaken zowel als persoonlijke berichten van of naar de mensen in het garnizoen, hun families en slaven. Het bekendste document is tablet 291 waarin de vrouw van Aelius Brocchus, Claudia Severa, haar vriendin Sulpicia Lepidina uitnodigt voor haar verjaardag. Als we er vanuit gaand dat dit plankje door Claudia zelf is geschreven, dan is het de oudst bekende brief door een vrouw geschreven in het Latijn.
|
tablet 1 tablet 2 Op de rug van tablet 1 |
Vertaling Vindolanda tablet 291: "Claudia Severa tot haar Lepidina |
De vele brieven die geschreven zijn in een cursief Latijn werpen een licht op de meest basale zaken in het Romeinse leven uit het begin van onze jaartelling. Zo laat een ander tablet ons ien dat Romeinse soldaten onderbroeken (subligaria) droegen.
De vele geschreven berichten vertellen ook iets over de mate van geletterdheid in Romeins Engeland. Wellicht mede hierdoor voelden de Romeinen zich superieur aan de plaatselijke bevolking die ze dan ook in een van de brieven denigrerend Brittunculi (een verkleining van Britto) ofwel kleine Britjes noemden.
De tekst van 752 inkt tabletten uit Vindolanda is ontcijferd, vertaald en gepubliceerd6. Bijna alle tabletten waren met inkt beschreven en werden derhalve slechts eenmaal gebruikt. Anders is het bij de schrijfplankjes die nog niet zo lang geleden gevonden zijn tijdens de opgravingen in Londen op het terrein waar het nieuwe Europese hoofdkantoor van Bloomberg L.P. zou worden gebouwd.
DE WALBROOK OPGRAVINGEN
Londinium werd door de Romeinen omstreeks 41- 45 na Chr. gebouwd op twee kleine heuvels gescheiden door de rivier de Walbrook op de noordelijke oever van de rivier de Theems (zie figuur 4). In 1952 kreeg professor W.F. Grimes, de toenmalige directeur van het Londens museum, de kans om op deze, tijdens de tweede wereldoorlog gebombardeerde, plaats onderzoek te doen alvorens Bucklersbury House zou worden gebouwd. De opgravingen brachten al spoedig een Romeinse tempel van Mithras8 aan het licht. De tempel dateert van omstreeks 245 na Chr. en werd diverse keren verbouwd voordat ze uiteindelijk werd overgenomen door een andere cultus, waarschijnlijk die van Bacchus. Het heiligdom werd gedemonteerd en na het bouwen van Bucklersbury House buiten het gebouw, voor iedereen toegankelijk, op straatniveau weer opgebouwd.
In het begin van dit millennium werd de grond gekocht door de Bloomberg organisatie om er haar Europese hoofdkwartier te bouwen. Wederom werd de mogelijk geboden om archeologisch onderzoek te doen op het bouwterrein, maar nu met de meest moderne technieken. De opgravingen werden uitgevoerd tussen 2010 en 2015. Tijdens de nieuwe opgravingen werd veel aardewerk, glas, munten en textiel gevonden. Daarnaast werden er 405 stylus schrijftabletten gevonden, twee stylus labels en twee inkt tabletten. Van deze stylus schrijftabletten zijn er 80 met min of meer leesbare tekst die een goed beeld geven van de zakelijke, financiële en handelsaspecten van het leven in de Romeinse havenstad Londinium, voor en na de verwoesting van Boudica in 60 na Chr.10 Het navolgende hoofdstuk zal ons meer vertellen over deze persoonlijke boodschappen uit het begin van de eerste eeuw, het begin van de Romeinse havenstad Londinium.
Overigens is het Mithreum, nadat het Bloomberg hoofdkantoor was gebouwd weer teruggezet op de originele plaats onder het gebouw, 7 meter onder het huidige straatoppervlak,
ROMEINS LONDEN SPREEKT
Dat er maar een klein aantal van de 405 tabletten leesbaar zijn heeft te maken met de aard van de plankjes. Styles schrijftabletten (tabula cerata) zijn, zoals reeds verteld, voorzien van een waslaag. Het voordeel hierbij was het hergebruik. Je kon de tekst makkelijk wissen en het plankje voor een nieuwe mededeling gebruiken. De was (cera) was expliciet bijenwas. Normaal werd er een zwarte was gebruikt, maar volgens Ovidius, een Romeins dichter van rondom het begin van onze jaartelling, moest bij een negatieve boodschap de was zijn verzameld door Corsicaanse bijen van de bloemen van de gevlekte scheerling vermengd met vermiljoen, waardoor de was op bloed leek 12.
De waslaag waarin de tekst werd geschreven is nagenoeg compleet verdwenen. Hoe weten we dan wat er geschreven was? Een boodschap werd met een stalen pen (stylus) in de zwarte was gekrast op het lichte hout van het plankje. De was ging verloren maar de krassen in het plankje zijn nog, zij het vaag, zichtbaar. Het probleem hierbij is wel dat de plankjes vaak, zoals gezegd, meerdere malen werden gebruikt, waardoor de berichten op het plankje door elkaar heen lopen. Dit maakt het vaak onmogelijk om de verschillende teksten uit elkaar te houden.
Een ander probleem bij het ontcijferen is het gebruik van een cursief schrijfschrift van het Latijn. Maar laten we eerst eens kijken hoe de plankjes er uit zagen.
De plankjes konden uit diverse soorten hout zijn vervaardigd. De meeste waren echter gemaakt van de zilverspar. Dit hout is licht van kleur en contrasteerde goed met de zwarte was. Het meeste hout voor de Bloomberg tabletten was niet lokaal maar werd ingevoerd. Naast de plankjes zijn er ook veel ander objecten gevonden die gemaakt waren uit hout van de zilverspar zoal tonnen en vaten. Deze tonnen en vaten werden weer gerecycled als hout van de schrijfplankjes.
De betrekkelijk kleine plankjes waren aan een of twee zijden verdiept om het laagje was te beschermen. De standaard uitvoering was een set van twee plankjes waarvan de buiten zijde plat was en de binnen zijde verdiept. Deze plankjes waren met elkaar verbonden, waarbij de verdiepte zijden met de was dus aan de binnenzijde zaten om de waslagen te beschermen. In beide plankjes zat een inkeping voor een koord waarmee de plankjes werden dichtgebonden.
Op de Bloomberg tabletten komen ongeveer 129 namen voor, maar dit aantal staat bij lange na niet vast. De meeste plankjes stammen uit de periode na de vernietiging van Londinium door Boudica maar er zijn ook enkele tabletten gevonden van voor die periode en uit de periode van wederopbouw.
Voorbeelden van teksten
Diverse plankjes zijn voorzien van een adressering die op de buitenzijde met een dikkere naald direct in het hout was gekrast, zoals op het bewaarde deel van dit plankje (WT6): LONDINIO MOGONTIO (In Londen aan Mogontius)
Of het volgende fragment waar op de buitenzijde in hoofdletters te lezen staat: DABES IUNIO CUPARIO CONTRA CATULL (Je zult [dit] geven aan de kuiper Junius, tegenover [het huis van] Cattullus)
Zoals reeds gezegd zijn veel tabletten hergebruikt. Zelfs nadat ze gebroken waren. Om ze toch bijeen te houden werden er nieuwe inkepingen gemaakt zoals bijvoorbeeld bij dit fragment waar nog een stukje tekst aan de binnenzijde leesbaar bleef: (NB Omdat de teksten in was geschreven zonder speciale technieken moeilijk leesbaar zijn, zijn bij deze plankjes de teksten ook grafisch weergegeven)
|
Secundionis liberto Vialico |
Aan Vialicus, de vrijgelaten slaaf van Secundio, gegroet. Wilt u dit bericht aannemen uit de handen van de slaaf van ?Marcus Salvius M[…}… |
De bovenstaande tekst laat duidelijk de moeilijkheidsgraad zien waarmee de onderzoekers en vertalers te maken kregen. Alleen met zeer geavanceerde technieken en speciale belichtingsmethoden waren fragmenten van teksten los te maken uit de veelvoud van schrijfsporen en te ontcijferen. Zo worden de geschreven stemmen uit de beginjaren van de Romeinse havenstad Londinium weer aan de vergetelheid ontrukt.
|
Taurus [[Taurinus]] Macrino domino |
Taurus (geschreven over Taurinus) aan Macrinus, zijn beste heer….in goede gezondheid…. toen Catarrius moest komen en de lastdieren moest meenemen, investeringen die ik niet binnen drie maanden kan vervangen. ?Gisteren was ik in (het huis van ) Diadumenus, maar hij (Catarrius) kwam onverwachts voor een enkele dag…. |
Dit begin van een bericht staat op de eerste binnenzijde van Stylustablet WT29. De rest van de brief is verloren gegaan. In feite beklaagt Taurus of Taurinus (welke naam er eerst stond en kennelijk verbeterd werd is niet te achterhalen) zich bij Macrinus omdat Catarrius zijn lastdier, die hij binnen drie maanden niet kon terugbetalen, heeft meegenomen toen hijzelf niet thuis was maar bij het huis van Diadumenus. Catarius was meteen dezelfde dag weer vertrokken.
De volgende tekst komt van het enige leesbare plankje uit de periode 43-53 na Chr. en dus daterend van voor de vernietiging door Boudica. Alleen het onderste deel van het plankje met de tekst is bewaard gebleven. De tekst begint dus in het midden van de brief en impliceert wellicht dat Londen toen al een marktplaats had.
.....quia per forum totum
gloriantur se te faene-
ras<s>e itaque te rogo tua
causa ne tu turpis appar-
as in …cus non sic
res tuas ?ama[bis] et put[a]s …….
……omdat ze over de hele markt
pochen dat jij hen geld hebt geleend.
Daarom verzoek ik je in je eigen belang
om niet armoedig gekleed te
verschijnen …
U zult dus niet uw eigen zaken bevoordelen.....
De tekst op het bovengenoemde plankje is geschreven over een oudere tekst. Op de vlakke keerzijde staat een kort adres: dabis Tito auiarius oftewel Je zult dit aan Titus geven…. Het plankje is 127,4 mm breed en 58,7 mm hoog.
De plankjes werden ook als schuldbekentenis afgegeven:
Nerone Claudio Caesare Augusto
Germanico ii L(ucio) Calpurnio Pisone
co(n)s(ulibus) ui Idus Ianuarias
Tibullus Venustri l(ibertus) scripsi et dico me
debere Grato<S> puri l(iberto)(denarios -
ex{s} pretio
mercis quae uendita et tradita
quam percuniam ei reddere debeo
eiue ad quem ea res pertinebit
In het tweede consulaat van Nero Claudius Augustus Germanicus en van Lucius Calpurnius Piso, op de zesde dag voor de Ides van Januari (8 Januari 57 na Chr.), heb ik, Tibullus de vrijgelatene van Venustus, geschreven en gezegd dat ik aan Gratus, de vrijgelatene van Spurius 105 denari schuldig ben van de prijs van de goederen die hij heeft gekocht en geleverd. Deze som geld moet ik hem of degene die er over gaat terugbetalen….
Deze schuldbekentenis is van voor Boudica (53-60 na Chr.) en minder dan 14 jaar na de Romeinse invasie geschreven hetgeen laat zien dat de Romeinse geschiedschrijver Tacitus gelijk had toen hij over Londinium schreef: copia negotiatorum et commeatuum maxime celebre 13 (….een stad vol met handelaren en handel).
De breedte van het plankje is 142,0 mm en de hoogte 81.0 mm
Ook dit laatste plankje uit 62 na Chr. dat we hier beschrijven heeft met de handel te maken die welig bloeide in de beginjaren van Londen. Het gaat hier om een handelsovereenkomst:
P(ublio) Mario Ce L(ucio) Afinio Gallo -
co(n)s(ulibus) xii Kal(endas) Noue’mnbr(es)’
M(arcus) Renn[iu]s Venustus me condux{s}isse
a C(aio) Valerio Proculo ut intra
Idua Nouembres perferret a [[Londi]]
Verulamio penoris onera uiginti
in singula (denarii) quadrans uecturae
ea condicione ut per me mora
(asses) i Londinium quod si ulnam
om[n]e[m]……
In het consulaat van Publius Marius Celsus en
Lucius Afinius Gallus, op de twaalfde dag voor
de Kalends van november (21 oktober 62 voor Chr.).
Ik, Marcus Rennius Venustus, (heb geschreven en
gezegd) dat ik een contract heb met
Gaius Valerius Proculus om mij uit Verulamium
op de Ides van november (13 november) 20 ladingen
goederen te brengen tegen een transportprijs van
¼ denarius elk, op de conditie dat….. een als…..naar Londen;
maar als…. Het geheel…..
Ook dit plankje is 142,0 mm breed en 81,0 mm hoog. De plankjes waarvan de teksten zijn ontrafeld zijn gebundeld in het boek “Roman London’s first voices, writing tablets from the Bloomberg excavations, 2010-14” uitgegeven door MOLA (Museum of London Archaeology). In het boek vind je ook achtergrond informatie over de opgravingen zelf en een uitgebreide uitleg door de ontcijferaars van de plankjes, hoe zij, ondanks de vele schrijffouten en verbeteringen van de Romeinse schrijvers, zijn gekomen tot het weergeven van een stukje persoonlijke correspondentie uit het de beginjaren van de Romeinse havenstad Londinium.
Bronnen- Vindolanda Tablets Online - http://vindolanda.csad.ox.ac.uk/
- Roman London’s first voices, writing tablets from the Bloomberg excavations, 2010-14; MOLA
Notes- 1: Zie artikel 'Een plaats zonder angst'
- 2: Zie artikel 'Het Collegium, het Romeinse Gilde'
- 3: Foto: Library University of Michigan – ZPE 18 (1975)
- 4:Keizer Hadrianus liet van 122 tot 128 na Chr. een 117 km lange muur bouwen in Britannia, als onderdeel van de limes (versterkte grenslinie van het rijk)/li>
- 5: Foto: Fae (Wikipedia)
- 6:Vindolanda Tablets Online - http://vindolanda.csad.ox.ac.uk/
- 7:Foto: Mramoenma-Wikipedia
- 8:Foto: Voor Mithras lees ons artikel: ‘Het laatst gevonden Mithras heiligdom’
- 9:Foto: Foto: https://secretldn.com/roman-temple-london-mithraeum-bloomberg/
- 10:Lees ons artikel ‘Londinium – Londen’
- 11:De tekst op dit plankje is duidelijker zichtbaar gemaakt.
- 12:Am 1.12, II 8-10
- 13:Tacitus (56 -120 na Chr.) Ann 14.33
We are committed to providing versions of our articles and interviews in several languages, but our first language is English.