Romeinse vuurtorens in de Middellandse Zee

Voor het ontstaan van duidelijk afgebakende havens werden zeevaarders geleid door vuren op heuveltoppen. Vaak was dat een tempel met een vuur dat ver op zee te zien was. Omdat er niet altijd een hoog punt in het landschap aanwezig was werden er kunstmatige verhogingen gebouwd in de vorm van vuurtorens. Dit artikel, grotendeels gebaseerd op een rapport van Ken Trethewey¹, kijkt in hoeverre er bewijs is van de aanwezigheid van vuurtorens in Romeinse havens na de bouw van de beroemde Pharos van Alexandrië.
Nu was de vuurtoren niet een uitvinding van de Romeinen. Het waren echter wel de Romeinen die het basisprincipe van de vuurtoren uit de Hellenistische cultuur overnamen en het bedekte met het sjabloon van de Alexandrijnse vuurtoren. Het ontstane ontwerp werd opgenomen als onderdeel van de totale lay-out bij de bouw van havenfaciliteiten. We kunnen daarom zonder twijfel het moderne gebruik van vuurtorens aan de Romeinen toeschrijven.

Alhoewel er vele vuurtorens en andere lichtbakens moeten zijn geweest bij het grote aantal havens dat de Romeinen bouwden zijn de tastbare bewijzen hiervoor zeer schaars. We kennen natuurlijk de diverse afbeeldingen op munten, mozaïeken, reliëfs en geschilderde decoraties, waaruit we kunnen afleiden hoe zeer de vuurtoren in de Romeinse psyche zat ingebakken. Je mag eigenlijk verwachten dat er in elke haven waar de Romeinen handel dreven een vuurtoren aanwezig was.
De Romeinen waren van nature geen zeevarend volk. De grote expansies van het Romeinse Rijk kwamen tot stand met behulp van een landleger, een militaire vloot werd pas laat opgebouwd. Alhoewel men wel de voordelen van transport over water zag, bleef men toch altijd angstig voor de gevaren van de zee en voor ‘bad luck’.
Lionel Casson² beschrijft zeereizen over de Middellandse Zee aan het begin van onze jaartelling als volgt: Er werden gebruikelijk 3 schepen uitgestuurd met een niet-Romeinse bemanning. De schepen werden voortgedreven door een combinatie van zeilen en roeiers, meestal bestaande uit vrijgelaten slaven (op slaven zou niet kunnen worden vertrouwd bij zwaar weer of moeilijkheden). Vrachtschepen waren groot en moesten het voornamelijk van zeilen hebben, met minder roeiers en een klein aantal soldaten voor zelfverdediging.
Door de vrij late opkomst van de scheepsvaart en de daarvoor benodigde havens lijkt het erop dat ook de eerste Romeinse vuurtorens pas gebouwd werden ten tijde van Augustus of Caligula, zo rond het begin van onze jaartelling op locaties als Puteoli of Capreae, het huidige Capri, of Ostia.

Hoe werkte een vuurtoren?
Er is maar weinig informatie in de literatuur uit die tijd, maar voor het vuur in een vuurtoren werd vermoedelijk gebruik gemaakt van brandstof die lokaal aanwezig was zoals hout of steenkool. Vuurtorenwachters voegden mogelijk brandbare vloeistoffen toe om de brandstofkosten te verminderen en het licht stabiel te houden tijdens stormen. Het is ook mogelijk dat het licht door glazen ramen tegen de wind werd beschermd en dat grote spiegels hebben bijgedragen aan het zo ver mogelijk projecteren van het vuurlicht. Het kan bijna niet anders dan dat het veel werk kostte om de brandstof te transporteren en de vlam in stand te houden.

Diverse havens waarvan we iets weten over de vuurtoren.

PORTUS ROMANUS (Ostia)
De belangrijkste haven was natuurlijk die van Ostia, het literaire hart dat leven pompte tussen de hoofdstad en haar provincies.
Eigenlijk moeten we hier spreken over drie havens, de haven van Ostia, de haven van Claudius in Portus en de haven van Trajanus in Portus.
De oudste, de haven van Ostia, lag in de monding van de Tiber³. De havenfaciliteiten bevonden zich op beide oevers van de rivier. Op de plaats waar je een vuurtoren zou kunnen verwachten (zie figuur 4) bevindt zich nog steeds een toren, Tor Boacciana, gebouwd op de fundering van wat zonder twijfel een Romeinse toren moet zijn geweest⁴. Een zeeman hoefde slechts de Tiber op te varen met de toren aan stuurboordzijde om vervolgens aan de rechterzijde de haven binnen te varen.
De geometrie van de huidige toren toont aan dat de originele vuurtoren, die zeker hier heeft gestaan, niet de vorm had van de toren uit Alexandrië. Dat werpt de vraag op van de bouwdatum. Deze moet ergens tussen 280 voor Chr. en 42 na Chr. hebben gelegen; vanaf het moment dat vuurtorens werden gebouwd tot het moment dat de vuurtoren van Claudius algemeen gezien werd als het patroon voor nieuw te bouwen vuurtorens in het keizerrijk. Dit zou derhalve kunnen betekenen dat dit de eerste Romeinse vuurtoren was.

PORTUS ROMANUS (De haven van Claudius)
“Portum Ostiae exstruxit circumducto dextra sinistraquw brachio et ad introitum profundo iam solo mole obiecta; quam quo stabilius fundaret, navem ante demersit, qua magnus obeliscus ex Aegypto fuerat advectus, congestisque pilis superposuit altissimam turrem in exemplum Alexandrini Phari, ut ad nocturnos ignes cursum navigia dirigerent.” ⁶
Zo beschreef de Romeinse historicus Suetonius hoe keizer Claudius in 42 na Chr. de bouw van de haven van Portus startte⁷.

Waar de haven van Ostia ongeveer 2 ha groot was, bedroeg de nieuwe haven van Claudius ruim 200 ha en bood enkele kilometers aan ligplaatsen. Het meest opvallende aan deze haven was dat ze in zee was gebouwd, beschermd werd door twee kunstmatige pieren met een eiland er tussen in waarop een vuurtoren was gebouwd⁸. De pieren waren gebouwd van enorme blokken van 6 à 7 ton van hetzelfde soort kalksteen (travertin) waarmee ook de vuurtoren van Alexandrië was gebouwd.

Het kunstmatige vuurtoreneiland waarover Suetonius sprak was gebouwd op een gezonken schip waarmee eerder een obelisk naar Rome was vervoerd⁹.
Er bestaat geen twijfel over het bestaan van deze vuurtoren omdat er vele beschrijvingen en afbeeldingen zijn bewaard, waaronder de diverse mozaïeken op de Piazzale delle Corporazioni in Ostia (zie figuur 2). Over de locatie van de toren is sinds enige jaren ook duidelijkheid. Recent archeologisch onderzoek door het Portus project o.l.v. Simon Keay heeft d.m.v. grondboringen, uitgevoerd door de Nederlandse geo-archeologe Antonia Arnoldus Huyzendveld, de exacte locatie weten te traceren. De fundering van de toren ligt begraven onder een autosloperij midden in Fiumicino Noord.
Afbeeldingen van de vuurtoren tonen een aantal vierhoekige secties (meestal 4) met daarboven een cilindrische top waarin het vuur brandde.

PORTUS ROMANUS (Trajanus)
In 103 na Chr. werd de haven uitgebreid door Trajanus. Deze bouwde een zeshoekige bassin achter de haven van Claudius. De nieuwe zeshoekige haven werd Portus Traiani of Portus Traiani Felicis genoemd. De beide havens samen heetten Portus Augusti et Traiani Felicis of simpel Portus Uterque (beide havens). Sommige latere afbeeldingen van de havens laten nog enkele andere torens zien, zowel op de uiteinden van de pieren als wel midden in de haven. Alhoewel hiervoor geen bewijs is, wordt wel gesuggereerd dat deze dienden om de link tussen het bassin van Claudius en dat van Trajanus aan te geven, hetgeen voor zo’n complexe haven van deze omvang niet onlogisch klinkt ¹¹.

CENTUMCELLAE (Civitavecchia)

De oudste bron die we hebben van Centumcellae komt uit een brief van Plinius uit 107 na Chr. waar hij ter plaatse, als gast in het paleis van Trajanus, vertelt hoe hij de nieuwe haven ziet worden gebouwd¹². Men gaat er vanuit dat deze bouw begon aan het begin van het jaar 106 na Chr.
Voor een lange periode diende de haven van Centumcellae als tweede haven van Rome.

Het grote havenbassin werd gevormd door twee pieren en een golfbreker. Net als bij de Portus Romanus was hier ook een binnenhaven, een darsena, gebouwd.
Plinius beschreef niets over de bouw van een vuurtoren. Wellicht omdat deze er pas later werd bijgebouwd. Sommige wetenschappers nemen aan dat deze haven een kopie was van de haven van Claudius en de vuurtoren net als in Portus op het midden van de golfbreker stond. Op oude illustraties (figuur 8) zien we echter in totaal vier torens. Een op de uiteinden van elke pier en hetzelfde gold voor de golfbreker. Hierbij zien we duidelijk dat de zuidelijk toren op de golfbreker hoger is dan de andere drie. Vermoedelijk was dat dan ook de vuurtoren.
Overigens wordt door anderen de toren op de noordpier, de Lazzaretto toren, gezien als de antieke vuurtoren. Dit is de enige toren waar nog iets van bewaard is gebleven. Welke toren de echte vuurtoren was kunnen we niet met zekerheid zeggen omdat de golfbreker zowel als de zuidelijke pier onder latere constructies zijn verdwenen.

TARRACINA
Bij de, door Trajanus gebouwde, haven van Tarracina stond hoog op een heuvel de tempel van Iuppiter Anxur¹³. Waarschijnlijk werd in het bovenste deel van de tempel een vuur ontstoken om zeevaarders te gidsen. Omdat tegenwoordig slechts de lagere delen van die tempel bewaard zijn gebleven hebben we daar geen zekerheid over¹⁴.
Er zouden enkele aanwijzingen zijn dat er wel degelijk ook een vuurtoren in Tarracina is geweest. Als dat zo was, dan zou deze zeker hebben geleken op die van Portus Romanus Claudius. De 19de eeuwse architect Luigi Canina heeft op een artist impression van de haven, die nu in Museo Civico van Terracina hangt, de vuurtoren maar alvast ingetekend.

PUTEOLI¹⁵
Een van de grootste technologische ontdekkingen in bouwtechniek werd hier bij toeval gedaan. Materiaal dat werd gevonden in de baai van Napels, en speciaal in Puteoli, bleek gemengd met kalkhoudende stoffen, uitermate geschikt om te worden verwerkt tot cement voor maritieme toepassingen. Men noemde het materiaal puzzolaan, naar de vindplaats Puteoli ¹⁶.

Aan het begin van onze jaartelling werd er in Puteoli een pier van gebouwd met een lengte van 372 meter en een breedte van 16 meter. De pier bestond uit pilae (kolommen) die een betonnen loopbrug ondersteunden. De kolommen zijn in de 20e eeuw gebruikt als basis voor een moderne pier, waardoor tastbaar bewijs van de antieke pier inclusief enig bewijs van een vuurtoren verloren zijn gegaan. Gelukkig beschikken we nog wel over geschreven referenties uit de oudheid aangaande een vuurtoren aan het einde van de pier.
De vuurtoren is mogelijk omvergeworpen door een aardbeving en naar dieper water gesleept door twee schepen die eraan waren afgemeerd. Deze interpretatie is ingegeven door de recente ontdekking van de twee gezonken schepen in dieper water van de baai.

 

 

MISENUM
Portus Baianus and Portus Iulius beschikten beide over pieren en havenfaciliteiten die nu onder water liggen. Vanuit de lucht (of via Google Earth) is dit nog goed te herkennen. Alhoewel de geschiedenis een traditie van vuurtorens suggereert op de uiteinden van pieren is er geen enkel bewijs dat deze er ook werkelijk waren. Wellicht ook waren ze er mede niet omdat ze de aanwezigheid van de daar liggende militaire vlooteenheden zouden kunnen verraden.
Volgens Giardina¹⁸, werd de ingang van de haven van Misenum gemarkeerd met een licht en ook daar tegenover, op de punt van het eiland Pennata, zou een lichtbaken hebben gestaan. Beide plekken liggen nu onder water. Echter, archeologisch bewijs hiervoor ontbreekt.
Naast de grote moeilijkheden die sowieso moesten worden overwonnen bij het bouwen van een haven kwam daar in het geval van een vuurtoren op Kaap Misenum nog bij dat de plek heel moeilijk te bereiken was. Daarom leek een vuurtoren op die plaats dan in eerste instantie ook niet voor de hand te liggen. De vuurtoren zou wachters nodig hebben gehad en constante aanvoer van provisie en brandstof.
Het schijnt echter dat er toch een oplossing voor was gevonden. In 1951 vond de archeoloog Amedeo Maiuri de overblijfselen van een grote constructie die volgens hem toehoorde aan een vuurtoren of aan een specola (observatorium). Wellicht deed het gebouw wel dienst voor beide doelen. Bij nametingen bleek dat de afstand van een eventuele vuurtoren op Kaap Misenum tot een zuster toren in de Villa Jovis op Capri 30 km bedroeg en dat vanaf beide een duidelijk, onbelemmerd zicht mogelijk was. Aan de andere kant zou het ook vreemd zijn geweest als er op de kaap geen vuurtoren zou hebben gestaan. Schepen die naar het noorden, naar Ostia, voeren moesten de vuurtoren aan stuurboord passeren. Voor de baai van Napels, Misenum, Portus Iulius of Puteoli, juist aan bakboordzijde. Het is daarom moeilijk voor te stellen dat er in die tijd, met zo’n druk bevaren handelsroute en zoveel ligplaatsen voor de Romeinse vloot, geen navigatie baken zou zijn geweest.

CAPREAE (Capri)
Het Eiland Capreae ligt op 28 km afstand van Kaap Misenum. Oorspronkelijk was het eiland Grieks maar na de slag bij Actium in 31 voor Chr. arriveerde Octavianus op het eiland en vond het dusdanig aantrekkelijk dat hij het verruilde met het Romeinse eiland Ischia. Octavianus, die later bekend werd als Augustus, gebruikte het eiland als vakantiebestemming en bouwde er vele villa’s waaronder de Villa Jovis en de Villa Damecuta. Na zijn dood was het eiland 10 jaar lang (27 – 37 na Chr.) de woonplaats van zijn opvolger Tiberius.
In de vloer van de Villa Jovis zijn de restanten gevonden van een vervallen toren die duidelijk bewijzen dat er op Capri, zo’n 100 meter vanaf de hoofdvertrekken van het paleis, een vuurtoren heeft gestaan die nu bekend staat onder de naam Villa Jovis (Laag). We hebben hier te maken met een nieuw soort vuurtoren. Werden de tot nu toe vermelde vuurtorens gebruikt om de ingang van een haven te markeren, in dit geval was het meer een navigatie baken. Het licht van de vuurtoren was hier echter niet 360 graden rondom het eiland te zien²⁰.
Suetonius²¹ schreef enkele dagen voor de dood van Tiberius dat de vuurtoren van Capri door een aardbeving was verwoest. Aan de restanten te zien duidelijk niet in zijn geheel. Wellicht had men reeds de gelimiteerde zichtbaarheid van de toren onderkend en besloten een nieuwe toren te bouwen op een hogere en veiliger plek op het eiland. Deze toren staat bekend onder Villa Jovis (Hoog). Volgens Krause was deze 60 meter hoog en scheen haar licht over een grote afstand in de Baai van Napels en alle andere zeeën naar Noord en zuid.

PORTUS COSANUS (Cosa)

In 273 voor Chr. stichtten de Romeinen een militaire kolonie in Cosanus om Etrurië te kunnen controleren. Oorspronkelijk was de gunstige geografische positie van Cosanus als haven voor de militaire vloot de grootste drijfveer. In die eerste periode was er natuurlijk geen sprake van een vuurtoren omdat deze de positie van de vloot zou verraden. Maar na de militaire periode werd de stad al snel een commercieel centrum voor de visindustrie waar de luxe vis werd gevangen, verwerkt en geëxporteerd. Het werd al snel een drukke haven waar vandaan de vis overzee werd vervoerd naar alle uithoeken van het rijk. In deze periode zal Portus Cosanus behoefte hebben gehad aan een vuurtoren.
Recent onderwater onderzoek van het archeologische team van ROMACONS²³ heeft nieuwe ontdekkingen gedaan over de structuren van de haven, alhoewel er nog geen definitief bewijs is gevonden voor een vuurtoren. A.M. McCann²⁴ veronderstelde in 1987 dat de pier die dicht bij de samenloop van twee pieren van de binnenhaven gevonden werd en aangeduid wordt als pier 5, de fundering was van een vuurtoren²⁵.
In de nabijheid van een kleine tempel in dit gebied is een kleitablet gevonden waarop een vierhoekige toren staat afgebeeld van drie verdiepingen met daar bovenop een vuur²⁶.
Portus Cosanus was in ieder geval de eerste Romeinse haven waar werd gebouwd met puzzolaan beton.

 

CLASSIS (Ravenna)

De haven van Ravenna was door Augustus gebombardeerd al thuishaven voor de oostelijk militaire vloot. Na aanpassingen door Trajanus kon de haven zeker 250 schepen herbergen²⁷.
Plinius beschreef de vuurtoren van Classis als een toren met de structuur van de toren van Pharos en dus waarschijnlijk hetzelfde ontwerp als die van de haven van Claudius²⁸.
Niet toevallig zien we naast de kerk van Santa Maria in Porto Fuori (Santa Maria in de buiten haven) een klokkentoren met dezelfde vorm. Deze brandde in 1944 grotendeels af. In ieder geval zou het onderstuk van de toren afkomstig zijn van de oude Romeinse vuurtoren. Het feit dat de toren enigszins verwijderd van de haven lag wordt niet als een probleem gezien omdat de toren voldoende hoogte had om over een grote afstand zijn licht te kunnen laten schijnen³⁰.

 

 

 

DE STRAAT VAN MESSINA

Als men vroeger om het zuiden van Italië moest varen, dan ging dat vaak via het water tussen Sicilë en het zuidelijkste puntje van het vast land, de Straat van Messina. Onlangs is er op het terrein van een oud fort genaamd Forte degli Inglese (fort van de Engelsen) een plek gevonden, Capo Peloro, waar de restanten van een Romeinse vuurtoren zijn blootgelegd³¹. De huidige vuurtoren staat zo’n 80 meter verwijderd van de vindplaats.
De dichts bijstaande haven is in Messina, het Romeinse Messana, waar een sikkel-vormige bocht een natuurlijke haven vormde. Op de plaats waar nu nog steeds een vuurtoren staat, Punta San Ranieri moet ongetwijfeld ook in de Romeins tijd een vuurtoren zijn geweest.

Tussen 42 en 40 voor Chr. liet Sextus Pompeius een munt (denarius) slaan die de vuurtoren van Messina aan de ene zijde laat zien en het Scylla monster³³ aan de keerzijde.
Volgens Baldassarre Giardina staat Scylla voor de Straat van Messiana en de vuurtoren voor de haven³⁴. Er zijn ook andere geluiden die zeggen dat het hier gaat om de vuurtoren van Capo Peloro omdat de streek ‘Faro’ wordt genoemd.
Er moeten in een zeestraat als deze diverse lichttorens als bakens voor navigatie zijn geweest aan beide zijden van de doorgang. Eén in Capo Peloro en één daar tegenover, op de andere kust, ergens tussen Scylla en Punto Pezzo.
Om in de haven van Messina te komen moest je in een rechte 11-12 km varen. In de haven zelf werd je dan bijgelicht door de vuurtoren op de Punta San Ranieri.
Ook in de toenmaals belangrijkste stad in Calabrië, het Romeinse Rhegium, zou een vuurtoren hebben gestaan. In de laatste decennia is hier geen onderzoek naar gedaan en laat ons met de vraag waar deze zou kunnen hebben gestaan.

NOORD-AFRIKA
Vele van de Romeinse havens in Noord Afrika waren oorspronkelijk Fenicische havens waar weliswaar lichtbakens werden gebruikt, maar zoals eerder gezegd, waren dit vuren vanaf religieuze verhoogde plaatsen. Voor zover nu bekend bouwden de Feniciërs geen vuurtorens.
De Romeinse ingenieurs daarentegen waren meesters in het maken van een standaard patroon voor havens; twee strekdammen vanaf de kust de zee in waarmee een veilige ligplaats tegen slecht weer werd gecreëerd; kleine eilandjes voor de kust werden in het plan opgenomen. Verder moesten er voldoende kades en pakhuizen aanwezig waren om de schepen te kunnen lossen of beladen. Natuurlijk hoorde daar op zijn minst één vuurtoren bij om de schepen veilig naar de ingang van de haven te leiden.
We kunnen met zekerheid zeggen dat alle antieke vuurtorens die gevonden zijn in Noord Afrika gebouwd werden door de Romeinen (met uitzondering vanAlexandrië). Sterker nog, op veel plaatsen, zo niet alle plaatsen, waar Romeinse havenactiviteiten plaats vonden waren vuurtorens. En dat begon ongeveer in de eerste eeuw voor Chr.

CAESAREA MAURETANIA (Cherchell)

In deze stad verscheen de eerste vuurtoren omstreeks het eerste jaar voor Chr. Waarschijnlijk werd deze gebouwd op een eilandje net buiten de kust dat later bekend werd onder de naam Joinville³⁵. Later werd het eiland bij het vaste land getrokken om de haven te verbeteren. Helaas is er van deze site weinig archeologisch bekend.
Het is mogelijk dat dat de originele haven ietsje ten oosten van de huidige kleine haven lag, waar een grotere in zee uitlopende rots betere bescherming bood dan een eiland. Giardina beschrijft twee naast elkaar liggende havens; een commerciële haven en een kleinere, beter beschermde militaire haven. Deze twee waren met elkaar verbonden door een kanaal³⁶.
Volgens Giardina was de vuurtoren 8-hoekig en bestond uit drie verdiepingen met een cilindrische stenen top voor het vuur³⁷.

APOLLONIA³⁸ en PTOLEMAIS

Een groot deel van de oude haven van Apollonia ligt nu onderwater. Er steekt echter nog een klein eilandje boven water uit waarop vermoedelijk in de antieke tijd een vuurtoren stond. Op satelliet beelden zou een hexagonale of octogonale vorm te zien die wordt geïnterpreteerd als zijnde de fundatie van die vuurtoren.
In Ptolemais is de oude vuurtoren gebruikt als fundering voor de moderne vuurtoren³⁹.

LEPTIS MAGNA
Omstreeks 111 voor Chr. kwam de van oorsprong Fenicische stad Leptis Magna onder Romeins bestuur te staan. De stad maakte al vanaf haar stichting deel uit van een groot handelsnetwerk.
Keizer Septimus Severus was afkomstig uit deze regio en gaf in 194 na Chr. Leptis een speciale boost waarbij met name de haven op haar toppunt van activiteit kwam. Bij een grote herinrichting van de haven verscheen er ook een grote vuurtoren op het uiteinde van de westelijke pier. Volgens Bartoccini⁴¹, zou de vuurtoren drie verdiepingen hebben gehad en gebogen ramen.

CAESAREA PALESTINA (Sebastos)
De haven van Caesarea werd door koning Herodes vlak bij de plaats gebouwd waar reeds een kleine Fenicische haven lag. Deze plaats werd Stratonos Pyrgos (toren van Stratos) genoemd, hetgeen suggereert dat daar ooit een vuurtoren was of was geweest⁴³.
Deze haven van Herodes, gelegen in Palestina, was opgedragen aan zijn ’patroon’, keizer Augustus en kreeg de naam Caesarea Palestina. Dit ter onderscheiding van bijvoorbeeld de aan de keizer opgedragen haven van Mauretanië, Caesarea Mauretania (zie boven).
Nog niet zo lang geleden is er uitgebreid onderwater onderzoek gedaan naar de haven waarbij veel interessante zaken naar boven zijn gekomen. Over de locaties van diverse gevonden structuren moet nog wel een flink debat worden gevoerd, inclusief over die van de vuurtoren(s).
Flavius Josephus beschreef de haven toen ze op haar hoogte punt was. Hij sprak over diverse torens maar schreef helaas niet dat die torens de functie hadden van vuurtoren⁴⁴. Men veronderstelt wel dat torens, zelfs degene die gebaseerd waren op de Pharos van Alexandrië, multifunctioneel waren en dienden als voedselopslagplaats, als barakken voor soldaten, voor communicatie, als wachttoren, om bezoekers te imponeren en als hulp voor navigatie door overdag rook te produceren en ’s avonds vuur.

De ingang van de haven lag in het noorden tussen de oostelijke en westelijke pier. Mede aan de hand van het gevonden puin aan de voet van beide pieren denkt men dat op beide uiteinden van de pieren een toren was gebouwd die net buiten de ingang stonden. De torens zouden zijn voorzien van beeltenissen van Meriamme, de favoriete vrouw van Herodes, en van Phasael, zijn overleden broer. Hippicuc, een vriend die bij een strijd omkwam werd geëerd in een derde, grotere toren die was gebouwd aan het einde van de oostelijke pier.
Op de westelijke pier, ten slotte, waar het meeste puin op de zeebodem ligt, wordt algemeen veronderstelt dat daar de vuurtoren heeft gestaan. Deze vuurtoren zou hetzelfde ontwerp hebben als die van Alexandrië maar dan wat kleiner. De toren stond bekend onder de naam Drusion Toren. Naar zeggen zou er ook een vuurtoren hebben gestaan in de binnen haven, maar daarvoor is nog geen bewijs gevonden.

FORUM IULII (Fréjus – Frankrijk)

Forum Iulii, behoorde met Massalia (Marseille) tot de belangrijkste Romeinse havens in het zuiden van het toenmalige Gallia Narbonesis. De stad werd omstreeks 49 voor Chr. een provincie van Rome en werd door Julius Ceasar o.a. gebruikt voor de bevoorrading van zijn troepen in de strijd tegen Pompeius.
Keizer Augustus bracht een deel van de vloot, die hij had veroverd bij de slag om Actium, onder in de haven van Forum Iulii.
Zoals zoveel andere oude havens is ook het Romeinse Fréjus begraven onder de eeuwenlange aanslib van grond. Recent archeologisch onderzoek heeft veel informatie over de oude haven naar boven gebracht, alhoewel er ook nog veel vragen onbeantwoord zijn⁴⁶.

We weten inmiddels dat de haven direct aan zee lag en dat men via twee kades aan de noord en de zuid zijde van de ingang, rechtstreeks op het forum belandde. Beide kades hadden, net als in Leptis Magum en Caesarea Palestina, een decoratieve vuurtoren. De vuurtoren had volgens een artist impression (fig. 22) van de haven van Forum Iulii, net als de Pharos van Alexandrië, Tritonen⁴⁷ op de hoeken van de top.
In de ingang van de haven is inderdaad een beeld van een Triton gevonden. Dit beeld en de restanten van een Romeinse bouwwerk dat vlakbij het eind van de noordelijke kade werd ontdekt wordt gezien als de vuurtoren op het uiteinde van de noordelijke pier.
Ongeveer 100 meter ten zuiden daarvan werd door de onderzoekers een plaats aangewezen waar een tweede gelijkvormige toren zou hebben gestaan. Deze plaats is dicht bij de moderne Lanterne d’Auguste, wat overigens, in tegendeel hetgeen wel wordt beweerd, nooit een vuurtoren kan zijn geweest.
Men veronderstelt wel dat er een derde vuurtoren heeft gestaan op het Ile du Lion de Mer. Dit zou een ronde toren zijn geweest met een diameter van 9,5 meter en het eerste lichtbaken dat men zag als men naar Portus Iulii navigeerde.

MASSALIA (Marseilles)
Alhoewel sommige schrijvers⁴⁹ Massalia een vuurtoren toedichten op de Tête de More, een heuvel uitkijkend op de ingang van de haven, is er nooit enig bewijs gevonden voor een vuurtoren. Van de oude haven zelf is er, na uitgebreid archeologisch onderzoek, een goed idee ontstaan over de layout.
Op een kaart van Marseille uit 1572 zien we de oude haven met een aantal mogelijke locaties voor een vuurtoren. Dat er een vuurtoren is geweest is zo goed als zeker, maar we hebben hier simpelweg (nog) geen bewijs voor. Dit geldt natuurlijk voor veel andere havens en bewijst alleen maar dat er door archeologen nog veel werkt moet worden verricht.

• Bronnen
• - Ancient Lighthouses - Part 6: Lighthouses After The Pharos by Ken Trethewey
• 
  
  Noten
• 1: Ken Trethewey is een gepensioneerde scheepswerktuigkundige gespecialiseerd in corrosie- en materiaaltechniek. Momenteel is hij werkzaam als vuurtoren deskundige. Gevestigd in Cornwall, Engeland
• 2: Casson, Lionel: The Ancient Mariners - Seafarers and Sea Fighters of the Mediterranean in Ancient Times. Princeton University Press, 2nd edition (1991).
• 3: Lees artikel: 'Een haven voor Rome'
• 4: R. Meiggs, Roman Ostia; 115.
• 5: Foto Wikimedia-MM
• 6: Suetonius: Claudius XX – vertaling: “Hij vormde de haven van Ostia door links en rechts cirkelvormige pieren te bouwen, met een golfbreker die de toegang tot de haven in diep water beschermt. Om de fundering van deze golfbreker veilig te stellen, bracht hij het schip tot zinken waarop de grote obelisk uit Egypte was meegebracht; en bouwde een zeer hoge toren op palen, in navolging van de vuurtoren in Alexandrië, waarop 's nachts lichten werden aangestoken om zeelieden te begeleiden. "
• 7:Lees artikel:'Pakhuis van de wereld'
• 8: De haven werd voltooid door Claudius's opvolger, keizer Nero, in 64 na Chr.
• 9: Lees artikel:'Marmer voor Rome'
• 10: Zemke (1992), Vol. 1, p6.
• 11: Giardina, Baldassarre; Navigare Necesse Est – Lighthouses from Antiquity to the Middle Ages; History, Architecture, Iconography and Archaeological Remains - (2010) p103.
• 12: Lees artikel:'Centumcellae, de haven van Trajanus'.
• 13: Anxur was de naam die de oorspronkelijke bewoners er aan gaven
• 14: Lees artikel:'Tarracina de vierde haven van Trajanus'.
• 15: Lees artikel:'De havens van Campi Flegrei'.
• 16: Oleson, J. P. and M. D. Jackson: The Technology of Roman Maritime Concrete (2014b), pp1-10.
• 17: Bodleian Library, University of Oxford; Arch. Antiq. B subt. 18, pl. XIII.
• 18: Giardina, Baldassarre; Navigare Necesse Est – Lighthouses from Antiquity to the Middle Ages; History, Architecture, Iconography and Archaeological Remains. – (2010) p295.
• 19: Foto: Roberto De Martino (2008); nu in het publieke domein.
• 20: Krause, Clemens: Villa Jovis. Die Residenz des Tiberius auf Capri, Verlag Philipp von Zabern, Mainz am Rheim (2003)
• 21: Suetonius: Augustus 49
• 22: Omslag :The Roman Port and Fishery of Cosa" by Anna Marquerite McCann. Drawing Kathleen K. Borowick.
• 23: ROMACONS (Roman Maritime Concrete Studies) organisatie die onderwaterarcheologisch onderzoek doet naar Romeinse betonconstructies.
• 24: Amerikaans kunsthistorica en archeologe en de eerste Amerikaanse vrouw op het gebied van onderwaterarcheologie (1933 - 2017)
• 25: Anna Marguerite McCann: The Roman port and fishery of Cosa.
• 26: Giardina (2010), p107.
• 27: Lees artikel:'Romeinse militaire havens'.
• 28: Plinius de Oudere: The Natural History 36 - The Natural History Of Stones, Chapter 18: The Pharos.
• 29: Foto Wikipedia - Giuseppe Barberis.
• 30: Hutton, Edward: Ravenna - A Study (1913).
• 31: Buceti, Giuseppe: Gialo. I Misteri Del Peloro, Messina, EDAS (2012).
• 32: Sextus Pompeius Magnus Pius, Romeins generaal (ca 68 BC - 35 BC).
• 33: Zeemonster uit de Griekse mythologie.
• 34: Giardina (2010), p93.
• 35: Robert L. Hohfelder, Christopher Brandon and John P. Oleson : Constructing the Harbour of Caesarea on the Sea: New Evidence from the ROMACONS Field Campaign of October 2005.
• 36: Giardina (2010), p 51.
• 37: Giardina (2010), p 230.
• 38: Lees artikel:'Apollonia, de haven van het Afrikaanse Athene'.
• 39: Lees artikel:'Ptolemais, het vaderland van Arius en zijn polemische Christendom'.
• 40: Lees artikel:'Leptis Magna, de poort tot Afrika'.
• 41: Renato Bartoccini: Il Porto Romano di Leptis Magna, In Bollettino del Centro Studi sull’ Architetturo, Supplemento 13, Roma (1958).
• 42: Foto: Roger Pearse (2011).
• 43: Lees artikel:'Een Joodse haven voor de keizer'
• 44: Titus Flavius Josephus - Romeins Joodse geschiedschrijver (Jerusalem, 37 AD - Rome, 100AD), Jewish Antiquities XV, 22.
• 45: Foto: J.M. Gassend (2006) in Gébara (2010).
• 46: Gébara, Chérine; Christophe Morhange: Fréjus (Forum Julii); Le Port Antique; The Ancient Harbour. Portsmouth, R.I., Journal of Roman Archaeology (2010).
• 47: Begeleider van Neptunis - half mens, half zeeschepsel.
• 48: Foto: Michel Royon / Wikimedia Commons.
• 49: Allard, Emile: Les Phares. Histoire, construction, éclairage, Paris (1889), p25.
• 50: Marseille, 1572, Braun and Hogenberg, Map II-12, Civitates Orbis Terrarum. Courtesy of Historic Cities Research Project, The Hebrew University of Jerusalem and the Jewish National and Jewish University.